Бұғылар: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
Тег: Manual revert |
ш Түрлері туралы қостым Тег: Disambiguation links |
||
19-жол:
[[Cervinae]]
}}
'''Бұғылар''', бітеумүйізділер ({{lang-la|Cervidae}}) — [[жұптұяқтылар]] отрядына жататын [[жануарлар]] тұқымдасы. Олар өздерінің тармақталған сүйекті, қуыс мүйіздерімен ерекшеленеді. Олардың мүйіздері жыл сайын түсіп, қайтадан өсіп отырады. Бұғылар бөкендермен бірге бұғылар тұқымдасына жатады. Бұғы мен бөкеннің сырт пішіндері бір-бірлеріне ұқсас келеді. Алайда бұғылардан бөкеннің айырмашылығы –олардың мүйіздері мәңгілік болып табылатындығында.
Бұғының отыз түрі бес тұқымдас тармағына бөлінеді: [[құдырлар]]; [[мунтжактар]]; [[су бұғылары]]; [[нағыз бұғылар]]; [[Америка бұғылары]]. Бұғы [[Азия]], [[Еуропа]], [[Америка]] және [[Солтүстік Африка]]да тараған.
Line 32 ⟶ 33:
== Әлеуметтік мінез-құлық және ұдайы өндіріс ==
Кейбір түрлер жалғыз тіршілік етеді, бірақ түрлердің көпшілігі топтарға, табындарға тіршілік етеді, олардың мөлшері түріне және тіршілік ету ортасына байланысты өзгеріп отырады. Көбінесе бұл гаремдік топтар деп аталады, онда бір ер адам бірнеше аналықтар мен күшіктер тобын басқарады, оны басқа қарсылас ерлердің шабуылынан қорғайды. Еркектер арасындағы жұптасу кезеңінде жұптасу құқығы үшін күрес жиі кездеседі. Мұндай ұрыстарда азу тістер мен мүйіздер қарудың қызметін атқарады, оның жылдық өсуі жұптасу маусымына сәйкес келеді. Аумақты белгілеу және туыстарымен сөйлесу үшін бұғылар бастағы, аяқтардағы және зәрдегі бездер бөлетін құпияларды пайдаланады. Тропикалық аймақтарда жұптасу жыл бойына жүруі мүмкін, қоңыржай ендіктерде ол күзде немесе қыста болады. Жүктіліктің ұзақтығы алты айдан тоғыз айға дейін. Ерекшелік - бұл жұптасу жазда болатын еуропалық маралдар, ал ұрықтанған жұмыртқа бірден дами бастай алмайтындығына байланысты жүктілік ұзарады. Күшіктердің саны бір-екіден, кейде төртеуіне дейін жетеді. Балаларынының терісінің түсі жиі дақты болады.
==Түрлері==
Әлемде бұғылардың 50-ден аса түрі белгілі, олар Америка құрлықтары, Еуропа, Азия және Солтүстік Африка бойында кездеседі. Түрлерінің ішіндегі ең үлкені – еуропалық бұлан. Еуропалық бұланның биіктігі 2 м-ге дейін жетсе, ең кіші бұғы- оңтүстікамерикалық пуду бұғысының биіктігі небәрі 0,2 м-дей ғана болады.
==Вапити==
Вапити немесе канадалық бұлан – [[Солтүстік-батыс Америка]]да кездесетін үлкен қызыл-қоңыр бұғы. Бұл – еуропалық бұланнан кейінгі екінші алып бұғы. Еуропалық бұлан секілді мұның да ерекше мүйіздері бар. Еркек бұландардың мүйіздері
1,2 м-ге дейін ұзын болып өсуі мүмкін.
==Еуропалық бұлан==
Еуропалық бұландар – бұғылар отбасының еңүлкен мүшелері. Олар – салмақтары 800 кг-ға дейін жететін алып жануарлар. Олардың ұзын аяқтары, ұзын тұмсығы, үлкен басы бар, иегінің астында салбырап тұратын жүн қаптаған ұзын терісі (қоңырау деп аталады) болады. Еркек бұланды бұқа деп, ұрғашы бұланды сиыр деп атайды. Жас бұландар бұзаулар деп аталады. Бұқалардың үлкен жалпақ мүйіздері 1,2-ден 1,8 м-ге дейін өседі. Бұландар биік шөптер мен бұталарды жегенді жақсы көреді. Қыс кезінде олар қарағай бүршіктерін жеп, мүктер мен қыналарды іздейді. Бұландар суда жақсы жүзеді. Қыс кезінде олар көбіне көлдердегі, өзендердегі немесе ылғалды жерлердегі су өсімдіктерімен қоректенеді.
==Ақ құйрықты бұғы==
Ақ құйрықты бұғы – [[Оңтүстік Америка]]да кездесетін ең кіші бұғы. Мұның ақ құйрықты аталу себебі оның құйрығының төменгі жағы ақ болып келеді. Бұл бір нәрсеге алаңдаған кезде құйрығын көтереді, сол кезде ақ бөлігі көрінеді. Ақ құйрықты бұғыны [[Канада]] мен [[Америка Құрама Штаттары]]ның кейбір бөліктерінен кездестіруге болады. Жаздыгүні оның түсі қоңыр болса, қыстыгүні сұрғылт қоңыр болып келеді.
==Марал==
Марал – жұптұяқты асыл текті бұғылардың ең ірі өкілі. Маралдың дене тұрқы – аталығының бойы 175-245 см, шоқтығы 120-155 см, салмағы 120-415 кг. Ұрғашы маралдар біраз кіші болады. Мүйіз тек аталығында болады. Маралдар Қазақстанда [[Іле Алатауы]]н, [[Күнгей Алатау]]ды және [[Теріскей Алатау]]ды, [[Кетмен]], [[Тарбағатай жотасы]]н, [[Оңтүстік Алтай таулары]]н мекендейді. Қазақстанда 10 мыңнан аса марал бар. Олар аршалы, шыршалысамырсынды, жапырақты және балқарағайлы ормандарда жүреді. Аналығы бір ғана лақ туады. Марал шаруашылығымен [[Шығыс Қазақстан облысы]]ның [[Тарбағатай]], [[Қатон-Қарағай]] өңірі шұғылданады. Бұрынғы жылдары бұл өңірде марал мен теңбіл бұғы саны 10 мыңнан асып, олардан 66,5 т шығыс медицинасының аса бағалы шикізаты – пант өндірілген.
==Мунтжак==
Мунтжак бұғылары – [[Оңтүстік-шығыс Азия]]да кездесетін кішкентай мығым бұғылар. Мунтжак бұғысының 11 түрі бар, олар – үнділік, ривалық мунтжак, қара, феалық мунтжак, борнейлік сары мунтжак, рузвельттік мунтжак, Гонгшань мунтжагы,
алып мунтжак, чыонгшон мунтжагы, путаолық және суматралық мунтжак. [[Вьетнам]]да кездесетін алып мунтжак – осы топтардың ішіндегі ең алыбы.
== Дереккөздер ==
| |||