Археография

Археография – тарихи актілер мен құжаттарды, қолжазба деректерді жинаудың, сипаттаудың және жариялаудың теориясы мен тәжірибесі жөніндегі ғылым саласы.

Археография түркі халықтарының, оның ішінде қазақтардың мәдениет тарихында өзіндік орны бар, ол бұдан көп ғасыр бұрынғы қолжазба кітаптар дәуірінен, көне ауыз әдебиеті үлгілерінің, шежірелердің қағазға түсірілуінен, 11–12 ғасырлардағы «Қорқыт ата» кітабынан, «Оғызнама» тарихи дастанынан бастау алады. 12 ғасырдан бастап Бұхара, Самарқан, Хорезмде билеушілердің жеке пәрмендері мен мемл. маңызы бар құжаттарының жинақтары шығып тұрған.

Қазақстанда 15 ғасырдан бері хан жарлықтары мен билер кеңесінде қабылданған ережелерді көбейтіп көшіру, жер-жерге тарату дәстүрі орын алды. 18 ғасырдың бас кезінде Тәуке ханның пәрменімен қазақтың тұңғыш заң ережесі – «Жеті жарғының» көбейтілген даналары елге кеңінен таратылғаны белгілі. Мұндағы мақсат – аса маңызды құжаттарды халыққа дер кезінде жеткізу ғана емес, оларды болашақ ұрпақтарға сақтап қалу ниеті де көзделді. Ғалымдардың мақсатты түрде жинап-жүйелеген тарихи маңызды мұралары 19 ғ-дан бері жаңа сипаттағы Археографияға – баспа кітаптар шығаруға негіз жасады. Алғашқы жинақтар фольклорлық, тарихи-этнографиялық шығармалар болды (И.Н.Березиннің «Түрік хрестоматиясы» (1876), Ы.Алтынсариннің «Қазақ хрестоматиясы» (1879), В.В.Радловтың «Қырғыз хрестоматиясы» (1883), т.б.

Қазақстан тарихына байланысты мұраларды іздеу, жинау, зерттеу, жеке құжаттарға ғылыми сипаттама мен түсіндірмелер жазып, баспадан жинақтар түрінде шығару ісі 20 ғасырда кеңінен қолға алынды. Отандық Археографияның бастауында қазақ ағартушылары, қоғам қайраткерлері, тарихшы-ғалымдар А.Байтұрсынов, С.Аспандиаров, С.Сейфуллин, М.Жолдыбаев, С.Меңдешев, О.Исаевтар тұрды. Қазақстан Археографияның дамуында Е.Бекмаханов, С.Бейсембаев, М.Қозыбаев, Х.Сейітқазиева, Ш.Я.Шафиро, С.Байжанов, Т.Б.Митропольская, М.Қайырғалиев, т.б. үлкен үлес қосты.

Археографиялық жинақтарды дайындап шығаруда Қазақстан Республиканың Орталық мемлекеттік архиві жетекші қызмет атқарды. Кеңестік дәуірде мол архив қорларының болмашы бөлігі ғана жарық көрді. Құжаттар кешенінен компартияның көздеген мақсаттарына нұқсан келтірмейтіндері ғана іріктеліп алынды. Көп ретте құжаттар қысқартылып, ыңғайсыз тұстары мәтіннен алынып тасталып, теория-тарихи мазмұны қатал цензурадан өткізіліп, біржақты қасаң түсіндірмелермен жабдықталып жарияланды. КСРО кеңістігінде орныққан «ресми тарихтың» арнасынан шықпаған бұл басылымдар қазақтың болмысын ашуға, ұлт өміріндегі күрделі құбылыстарды көрсетуге ниеттенбегендіктен оқырмандарына халықтың шынайы тарихын зерделеуге мүмкіндік бермеді. Кеңестік Қазақстанда (1927–1991) 84 тақырыпта құжаттар мен материалдар, хаттар мен естеліктер жинақтары баспадан шықты. Орысша дайындалған бұл кітаптардың 8-і ғана қазақшаға аударылып басылды.

1991 жылдан жарық көре бастаған «Қарқара айбаты» (Археография, 1991), «Қазақ қалай аштыққа ұшырады» (Археография, 1991), «Алаш-мирас» (1991, 1993), Т.Кәкішевтің «Сәкеннің соты. Құжатты хикая» (Археография, 1994), «Кенесары Қасымов бастаған қазақ халқының ұлт-азаттық күресі» Археография, 1995, орыс тілінде), С.Байжан-Ата мен Қ.Исабайдың «Қажыға барған қазақтар». (Археография, 1996), А.Кәкеновтің «Сәкен шындығын діттегенде немесе НКВД құжаттары шерткен сыр» (Ақмола, 1996), С.Мұхтарұлының «Кәмпеске» (Археография, 1997), Т.Рысқұловтың шығармалар жинағының 3-томы (Археография, 1998), «Қаһарлы 1916 жыл» (Археография), т.б. жинақтардан қазақтың төл және жаңа Археографиясы бастау алды.

Сілтемелер

• из БСЭ
• Археографические комиссии(қолжетпейтін сілтеме) (ЭСБЕ)
• АРХЕОГРАФИЯ ЖӘНЕ ДЕРЕКТАНУ ҰЛТТЫҚ ОРТАЛЫҒЫ Мұрағатталған 18 қарашаның 2010 жылы.
• Археография // Литературная энциклопедия. Т. 1. — 1930