Қолжазба

Қолжазба. Кемеңгер ақынның қолжазба мұралары осы күнге дейін терең зерттеліп, ғылыми тәртіпке келтірілмеген… Абай мен Шоқанға тиісті алғашқы мәліметтер Мәскеу мен Ленинградтағы, Омбы мен Томск қалаларындағы атақты кітапханалардан, архив қоймаларынан көріне бастады. 1938 ж. Ленинградтағы Күншығыс халықтарын зерттеу институтының архивінен табылды, ол інісі Халиуллаға жазған хаты еді. Онымен бірге Абайдың әкесі Қунанбай мен ұстазы Ғабитханның да Халиуллаға жазған екі хаты шықты. Бұл хаттар 1856-66 ж. жазылған. Ол-тіршілік майданына жаңа шығып жүрген жас Абайдың өмірі туралы қағаз бетіне тұскен бірінші деректер деуге болады. Бұлар «Қазақ тілі мен әдебиеті» журналының 1959 жылғы 6 нөмірінде жарияланды. Хаттардың қазіргі сақталып тұрған жері — Азия халықтарын зерттейтін институттың архиві (5-қор, № 13). Халиулла Омбыінің кадет корпусында оқыған, Абайдың жақсы көрген інісі, Шоқан сияқты әрі ойшыл, әрі жазушы болған. Бірақ жастай өліп, артында оншалық ізқалдырмаған. Абай орыс әдебиетінің терең сырларын, оның биік түлғаларын ең алғаш осы Халиулла арқылы білген… Абайдың қолжазба мұраларынан жақсы танылғаны - Мүрсейіт қолжазбасы неоның кейінгі көшірмелері. Мұны Абай өлеңін толық қамтыған, аса бағалы, негізгі бұлақ көзі деуге болады. Бұл жинақтың тағы бір ерекшелігі — үлкен кітапханада сақталмай, ауылда, сандық ішінде сақталып келген. Сандық түбінде жатқан сирек қолжазбалардың көбі бізге жетпей, көшпелі тұрмыс жағдайында жоғалып отырғаны зерттеуші ғалымдарға бұрыннан мәлім. Егер Мүрсейіт қолжазбасының тағдыры тап осындай болса, онда Абай ақынды жарыққа шығару тіпті қиынболареді. Бірақ Абай ауылының өзгеше мәдениеттілігінен бұл тамаша қолжазба жоғалып кетпей, кітапханадағыдай сақталып, енді жасұрпаққа сәулетті мұраның бірі болып отыр. Тегінде, Абай өлендері өзінің тірі күнінде қолжазба түрінде жинақталып, орыс ғалымдары арқылы, жоғарыда көрсетілгендей, үлкен кітапханаларға да түсе бастаған. Осы соңғы жылдар ішінде, Шоқанның әдебиет мұраларын зерттеу үстінде Абай шығармаларының төрт тізбегін тапты. Олар: бірінші кінез В. А. Кудашевтің тізбегі, екінші Садуақас Қүсаұлының тізбегі, үшінші Г. Н. Потаниннің жинағы, төртінші Н. Я. Коншиннің жинағы. Бұлардың ішінде ең ертеректе жазылғаны — Потаниннің жинағы. Соңғыжинақ 1884ж. жазылған. Потаниннің өтініші бойынша бұл өлеңдер тобын Абай өз қолымен жазып жіберген. Конвертте: «Из Чингизской волостиот А. К.» деген жазуы бар. Потанинге жіберген Абай өлеңдері көпшілікке тіпті мәлім емес, түгелдей жаңадан табылған өлендер. Сондай-ақ жинақтың ішінде үлкен поэма «Қозы Көрпеш — Баян қыз», «Жаңа закон» т. б. бар. Мұнда халық эпосы, заң-жоралар туралы мәліметтер орасан көп. Оның көбі Күншығыс (қазақ, қалмақ, моңғол, якут) тілдерінде. Өйткені, көзіашық, көкірегі саналы адамдардың Потанин сияқты өздері жанындай сүйетін кемеңгер кісіге жазбай қалғандары кемде-кем. Абай өлеңдерінің бірінші рет топталған қолжазба жинағын Садуақас тізбегі деуге болады. Тегінде, мұны бірінші рет тізген МәшҺүр Жүсіпақын Көпейұлы, ал Садуақас оларды өз дәптеріне содан көшіріп жазған. Жинақ 1884-91 ж. арасында тізілген. Абай шығармаларынан басқа да мұнда бірнеше ақынның жырлары жиналған. Оның ішінде қарауыл Арыстан, Тобылбай ақынның, Жусіп пен Садуақастың өздерінің т. б. жазғандары бар. Садуақас осы дәптерін 1897 ж. Петербургқа барған сапарында Петербург университетінің профессоры, қазақ тілін, әдебиетін зерттеуші ғалым П. М. Мелиоранскийге сыйға тартқан. Қазір бұл дәптер Салтыков Щедринатындағы көпшілік кітапханасында, акад. А. Н. Самойловичтың архивінде сақтаулы түр. Бұл дәптерде Абай өлеңдері барын Мелиоранский де, кейін Самойлович те білмеген. Садуақастың бұл дәптері қазақ қолжазбаларының ішіндегі маржандай тізілген көркемініңбірі. Садуақас орыс әдебиетін, Күншығыс халқының әдебиет дүниесін жақсы білген, мәдениетті кісі болғандықтан, Абай шығармаларына зор мән беріп, оны өз қолымен мүлтіксіз көшіріп, ғылыми кітапханаларға тапсыруы игілікті іс болған, Садуақастың бұлай істеуіне Шоқан мен Потаниннің әсері себеп болуында сөз жоқ. Садуақастың осы дәптерінен бұлжытпай кешірген бір нүсқасын (1897) Кудашев қазіргі мемл. геогр. қоғамының кітапханасына тапсырған. Ол осы күнге дейін сол қоғамның архивінде сақтаулы тұр… (В. А. Кудашев. «Перевод киргизских песен и легенд»)… Кудашевтың жинағы Садуақас дәптерінен кешірілгені басынан аяғына дейін айқын көрініп тұр. Бұл дәптердің жалпы құрылысын ешбір өзгертпестен, онда не болса соның баршасын тегіс көшірген… Семейге айдаумен келген орыс революционері Коншин — Абайды жақсы білген кісінің бірі. Ол Семейдің облысы статист. комитетінде хатшы болып тұрғанда, Абайды оған құрметті мүшелікке өткізіп, П. Е. Маковецкийекеуі Абайданқазақтыңбұрынғы билік заңдарын, жора-жосындарын жазып алып отырған.

Н. Коншиннің жинағында Абай шығармалары соншалық көп емес. Ол кісі, көбінесе, саяси-шаруашылық тұрмысқа ерекше көңіл қоятын болғандықтан, Абайдың тек қана азаматтық сарыны бар, мәдениетті, білімді, тұрмыстыжырлаған өлеңдерінғана жазып алған. Мәселен, бұл жинақта «Шоқпардай кекілі бар қамыс қүлақ», «Жасымда ғылым бар деп ескермедім» деген Абай өлеңдері, бүдан басқа «Өткен замандағы қазақ хикаялары» дегендер бар Бұл соңғы шығарма әлі жарыққа шықпаған, белгісіз жатқан соны нәрсе, барлығы 29 бет. Коншиннің жинағы 1898-1901 ж. тізілген. Бұл жинақтың негізгі арқауы Абай, Шортанбай, Жаяу-Мұса өлендерінен қүрылған.

Абайдың өзіне тән мұрасымен қатар, оның өмірбаянына керекті мәліметтерде Мәскеу, С.-Петербург, Омбы, Томск кітапханаларында, архивтерінде көздесіп отырады. Сондай күрделі деректердің бірі — Абайдың әкесі Құнанбаймен оның балаларын патша үкіметі айыптап, тергеу жүргізген істер. Бұл документтер Омбы мемлекеттік архивінде…