Асыл нәсілдер

«Асыл нәсілдер» — Мұхтар Әуезовтің шығармасы. Бұндай атпен әңгіме және пьесаны жазған.

Әңгіме

Кейде повесть деп те беріледі. Әуезовтің архивінде үш түрлі нұсқасы сақталған (N9 47, 48, 49-папка). Бұлардан басқа жинаған материалдары, араб әрпімен жазған жоспар түріндегі қолжазбалары бар. Демек қаламгер туындыны жетілдіріп, дамытып, жаңа, тың ойлармен толықтырып отырған. Әңгіме 1947 ж. «Әдебиет және искусство» журналының 3-санында, онан соң Қазақстан Жазушылар одағының бесжылдықтың қайраткерлеріне арнап шығарған «Өрлеу» жинағында (1947), 12 томдық (2-кітап, 1967), 20 томдық (2-кітап, 1979) шығармалар жинағында жарияланды. Қазақстанда мал тұқымын асылдандыру туралы мәселе соғыстан кейінгі жылдары баспасөздерде көбірек көріне бастады. Жазушы бұл саланың мамандарымен, малшылардың өмір тұрмысымен танысу мақсатында, Алматы маңындағы ауылдар мен мал жайылымдарын аралауға шығады. Бұл сапардың әсері іле-шала «Үшқоңыр жайлауында», «Ворошилов атындағы колхозда» деген очерктерін жаздырды. Малшылар өмірін, тұрмыс-күйін өз көзімен көріп қайтқаннан кейін, олар туралы көркем шығарма жазудың жолдарын қарастырды. Алдымен мәселенің ғылымдық жағын біліп алуы қажеттігін тусініп, Чарлз Дарвин мен К. Тимирязевтің биологиялық, физиологиялық , И. Мичурин мен К. Мыңбаевтың селекциялық еңбектерін оқыды; испан, американ, аргентина, уругвай, австралия, жаңазеландия және ағылшын мериностарын зерттеген академик М. Ф. Ивановтың, қазақтың биязы жүнді қойын шығарумен айналысқан В. А. Бальмонттың, будандастыру тәжірибесімен шұғылданған М. Ермековтің кітаптарын конспектіледі. Англияда ғылыми жолмен асылдандырған қойдың 33 нәсілі барлығын, Бальмонт басқарған Қазақ мал шаруашылығы институтының ғалымдары Американың «Рамбульесін», Англияның «Перекосын», Батыс Еуропаның «Вюртенбергін», Шығыстың «Гиссары» мен «Саргиджасын» тоғыстыру арқылы қойдың жаңа тұқымын шығару нәтижелеріне жеткенін білді. Сөйтіп шағын шығармасы үшін көптеген еңбектермен танысты, терең зерттеді, ізденулер жасады. Ойлана келіп жазушы әңгімесін ғалымдар мен еңбек адамдарының іс-әрекеттеріне құруға бекінді. Ондағы Есіркеп, Балжан, келіні Әсия, қызы Қанипа сияқты кейіпкерлер асыл тұқымды қойларды бағып-күтеді. Бұл кезде ер-азаматтардың жарайтыны майданға аттанып, елде қарттар мен әйелдер, жас балалар ғана қалған. Армияға кеткендердің қатарында Есіркеп пен Балжанның жалғыз ұлы бар. Қолдарында қалған келінінің соғыста хабарсыз кеткен ұлынан емес, бөтен адамнан бала күтуі Есіркепті қатты азапқа түсіреді. Олардың үғынысуына ғылыми мекемені басқарушы ғалым Бобров, әйелі Балжан, қызы Қанипа ықпал етеді. Бұл ұғыныспаушылық ерекше күтімді тілейтін малға кесірін тигізе жаздайды. Қалпына келген үй ішінің ынтымағы - асыл тұқымды қойды қатал қыстың боранында ит-құсқа жем қылмай, аман алып шығады. Сөйтіп әңгіме Отан соғысының ауыр жылдарында колхозшылардың, шопандар мен ғалымдардың игілікті еңбегін дәріптеген құнды шығармаға жатады.

Пьеса

Әуезов қайтыс болғаннан кейін жарияланған көп томдық шығармалар жинағына «Асыл нәсілдер» атты екі туынды енді: бірі - әңгіме, бірі - пьеса. Әуезовтің әдеби-мемориалдық мұражайы мұрағатында бұл екі шығарманың әр түрлі нұсқалары сақтаулы. Оларды салыстырып зерттеу көп қызық ойларға мурындық болары сөзсіз, ал айтылмыш туындыларда қандай ұқсастық, айырма, өзгешелік бар? Бұлардың өзегіне алынған материал, арқау болған дуние ортақ. Соғыс жылдарындағы шопандар, ғалымдар өмірі. Оқиға Алматы шаһарында, Қарғалы бойында, құм арасында өтеді. Әсия, Есіркеп, Молтай, Қанипа, Балжан - екі шығармада да бар кейіпкерлер. Әңгімедегі профессор Бобров - пьесадағы профессор Балашов. Пьесадағы жаңа кейіпкерлер - министр Иса Дәуренбаев, ғылым орталығының басшысы Сәлім Есенов, институт директоры Бек Назарбеков, ғылым кандидаты Сапар Бектенов, аспирант Сара Сейітова, мал маманы Першин. Пьесаға қарағанда, әңгіменің сюжет желісі қысқа қайырылған. Мұнда ғалымдардың асыл төл, жаңа нәсіл жөніндегі талас-тартысы, күресі, психологиясы көрсетілмейді. Соғыс зардабына ұшыраған шопан отбасындағы хал-күй алынған. Әсия мен Молтайдың той үстіндегі шарпысуы. Айтыс пьесада үлкен бір суретпен берілсе, әңгімеде ол шағын еске түсіру көрінісі ғана. Әңгімедегі кейбір диалогтердің пьесаға ауысқанда редакцияланып, өткірленіп, тереңдетілгені айқын аңғарылады. Тұтас қарағанда, әңгімедегі мотивтер, сарындар, идеялар пьесада ұлғая дамып, тереңдеп көрінген. Драматург соғыс жылдарындағы ғылым мен тәжірибенің қабысып, егіз қатар өрлеп-өсуін бейнелеген, ғалымдар біртөбе емес, екеуі туған ағайындай жақын, бауырластықта, еңбек майданында білекке-білек, тілекке-тілек қосқан жағдайда алынған. Халықтың айтыс дәстүрін драматургияға енгізуде Әуезов көп ізденді, батыл тәжірибе жасады. Театр заңдылықтарына сәйкес азды-көпті өзгертілген, лайықталған қалыпта айтыс сценалары пьесаларының бәрінде де бар. «Асыл нәсілдер» пьесасының екінші актісіндегі айтыс суырыпсалма, ақпа, төкпе ақындардың тайталасынан көркемдік жағынан, сөз сулулығы жөнінен кем түспесе, мағына, салмақастарға келгенде осал соғып түрған жоқ. Шопандар арасындағы жарыс төл басын аман сақтау, малды өсіру қиындығын ғалым Бектің өзі ұйқастыра термелеп сөйлөп кетеді. Бірте-бірте додаға Молтай шопан мен Әсия шопан білек сыбанып түседі. Драматург шопан тірлігінің қиын-қыстау, ауыр, қысталаң күйлерін дәл бейнелеген. Соғыс жылдарында талай шаңырақтың үстінен басқан трагедияның бір көрінісін «А. н.» пьесасынан аңғарамыз. Жеке бастың мұң-шері, қуаныш, қайғысы қоғамдық мүдде, әлеуметтік мақсат жолында жаңа сапаға, соны сипатқа көшөді. Ескі дәстур жеңіліп, гуманистік, адамгершілік салтқа жол береді. Қырсық шал, қисық бутақ Есіркепті жас сәби, күнәсіз бөбек жеңеді. Көктеммен қоса жаңғырған құмды дала, соңына төл ерткен асыл нәсіл, немере сүйген ата - пьесаның заңды, жарасты финалы. «Асыл нәсілдер» - қазақ драматургиясының Отан соғысы кезіндегі алые қырды, колхозды ауылды, шопандардың ерлік күресін, ғалымдар еңбегін бейнелейтін нәрлі туындысы. Пьеса Әуезовтің 12 томдық (1969, 10-кітап), 20 томдық (1982, 11-кітап) шығармалар жинағына енгізілді.