Атрофия

Атрофия (грек, atropheo; а — жоқ; trophe — қоректік зат, тамақ) — қоректік заттың келмеуіне немесе жетіспеушілігіне байланысты дене мүшелері мөлшерінің кішірейіп әлсізденуі. Атрофия көбіне мүшелерді қоректендіретін қан және лимфа тамырлары қызметін реттейтін жүйкелердің зақымдануы нәтижесінде өрбиді. Атрофия деп ағза клетка көлемінің кішірейіп, қызмет қарқынының төмендеуін немесе бүтіндей тоқтауын атайды. Семудің физиологиялық және патологиялық түрлерін ажыратады. Физиологиялық семуге балалардың кіндік қан тамырларының, кейінірек айырша безінің семуін мысалға келтіруге болады. Бұлар жас организмнің дамуына яғни эволюцияға байланысты болатын семуге жатады. Қартайғанда сему процесі барлық ағзаларды, жүйелерді қамтиды. Бұл қартаю яғни инволюция нәтижесінде дамитын семудің мысалы. Патологиялық сему белгілі бір ауру тудырушы себептерге байланысты болады. Семудің бүл түрі екі топқа бөлінеді: 1) жалпы сему немесе кетерем болу (кахек- сия); 2) жергілікті сему.

Жалпы сему аштық

Жалпы сему аштықтың, нерв және эндокрин жүйелерінің ауруларының, қатерлі ісіктің салдарынан пайда болады. Егер адам 1–2 ай бойы тамақ ішпесе, не жеген тамағы сіңбесе, ол шегіне жете арықтап, көтерем болып өледі. Бұл кезде организм өз салмағының 40–50 процентін жоғалтады. Көтеремдіктің ең бірінші белгісі бұл май «қоймаларынан» майдың жоғалуы, теріасты шелі, шарбы, шажырқай жұқа дәнекер ұлпасын қабаттарға немесе сары-қоңыр реңдегі пластинкаға айналып қалады. Кейде майды микроскоппен де іздеп таппайтын жағдай болады. Тері өте құрғап, жұқарып, қатпарланып, меланин пигменттерінің көбеюіне байланысты қоңыр түске енеді. Дененің бұлшықеттері семіп қалады, сүйектер кеуектеніп (остеопороз) морт сынғыш болады, әсіресе сүйектің тығыз қабаты жұқарады. Ішкі ағзалардың көлемі кішірейігі, салмағы азаяды, жүрек пен бауырда қоңыр тұс беруші липофусцин пигменті жиналады. Бұл процесті ағзалардың қоңыр семуі дейді. Атрофия процесі ішкі секреция бездерінің ішінде қалқанша безде, жыныс бездерінде және бүйрекүсті бездерінде айқын көрінді.

Жергілікті сему

Жергілікті семудің ағза сырттан немесе іштен басылып қалғанда, ағза қызметіне талап азайғанда, зат алмасуы мен трофика бұзылғанда қанмен жеткілікті қамтамасыз етілмегенде пайда болатын түрлері бар. Ағза сырттан немесе іштен басылып қалғанда осы ағзаның қанмен қамтамасыз етілуі және қоректенуі бұзылып сему процесі дамиды. Қолқа аневризмасы (бұлтимасы) төс сүйегін кейде омыртқа бағанын, басып жұқартып өзініғі бедерін қалдыра алады. Несепағар жолы таспен тығындалып қалғанда бүйрек астауының қуысы кеңейіп, бүйрек ткані бірте-бірте жұқарады. Осы өзгерістер нәтижесінде бүйрек орнында несеппен толған қалта қалады (гидронефроэ — су бүйрек). Ағза қызметіне талап азайғанда немесе мүлдем жойылғанда олар қызмет қарқынын төмендетіп семе бастайды. Мысалы, сүйек сынғанда гипске салынған аяқ бұлшықеттері әрекетсіздік нәтижесінде семеді, осы текте өзгерістер космос жағдайында қаңқа бұлшықеттерінде дамиды, бүйрекүсті бездерінің біреуінде пайда болған ісік гормондардың көп түзілуіне байланысты екінші бездің семуіне соқтырады. Кейбір без гармондарын емдік мақсатпен ұзақ уақыт қолданғанда сол гормонды жасап шығаратын без семеді. Зат алмасуы мен трофиканың бұзылуына байланысты атрофияны мысалы ретінде ағзаның нерв жүйесімен байланысы үзілген кезде дамитын атрофияны келтіруге болады. Бұл жағдай жарақаттанғанда, қабыну нәтижесінде, нерв жолдарын ісік, Дәнекер ткань басып қалғанда байқалады.

Мысалы

Мысалы, омыртқалар остеохондрозында омыртқа арасындағы диск орнынан тайып, шеткі нервтерді басып қояды, соның салдарынан аяқ бұлшықеттері семіп қалады. Полиомиелитте кездесетін аяқ-қол бұлшықеттерінің семіп қалауы жұлынның қозғатушы нейрондарының зақымдануына, соның салдарынан бұлшықет тканінің трофикасының бүзылуына байланысты. Радиация әсерінде жыныс бездерінің, сүйек майының атрофиясы сәуленің тек тікелей әсерінен емес, жергілікті тканьде дамитын өте күрделі өзгерістердің, клеткалардың митоздық белсенділігінің төмендеуінің — ферменттің инактивациясы мен денатурациясының, зат алмасуы, секрет бөлініп шығу процестерінің әлсіреуінің, рецепторлар қызметінің бұзылуының нәтижесі (И. В. Давыдовский). Қанның жеткілікті келмеуіне байланысты сему қан тамырларының атеросклерозында немесе бірте-бірте басылып қалғанында байқалады. Әрбір ағзаға артерия қаны жеткілікті келіп тұрмаса, ол семіп қалады. Мысалы, гипертония, атеросклероз ауруларында бүйрекке қан келуі азайып, оның көлемі кішірейіп, сырты майда түйірленіп қалады. Бұл өзгерістерге бүйректің алғашқы бүрісуі деген ат берілген.

Миға қан келу

Адам миы

Миға қан келуі азайғанда ганглиозды клеткаларда гипоксиялық және «ауыр» дистрофиялық өзгерістер дамып олардың жалпы саны азая бастайды. Семудің маңызы оның қай ағзада және даму мерзіміне байланысты. Сему процесі ұзаққа созылмаса семуді тудырушы себептер жойылған кезде. ағза қызметі толық қалпына келе алады. Егер семуге шалдыққан ағзалардың клеткалары дистрофия мен некроз күйіне жеткен, ал тканьдері дәнекер тканьмен алмасып қалған болса, сему қайтымсыз түр алады. Мысалы, гидронефроздың кейінгі кезеңдерінде бүйрек өз қызметін атқара алмайды. Сөйтіп атрофия морфологиялық тұрғыдан ағза, клетка қызметінің нашарлауының немесе мүлдем жойылуының көрсеткіші. Бүл процесс ультрақұрылымдар санының азаюынан басталып, клетка санының азаюына, осылайша ағзалардың кішірейіп семіп қалуына соқтырады. Сондықтан атрофияны бейімделу реакциясы деп емес, дистрофияның бір түрі деп қарау керек. Жалпы бұл процесті атрофия деп атаудан кері гипотрофия деп атау дұрыс, себебі мәселе қоректенудің жоқтығында емес (атрофия сөзінің грекше аудармасы солай) қоректік заттардың жеткілікті түспеуінде (Д. С. Саркисов).

ДӘНЕКЕР ТКАНЬДЕНУ

Дәнекертканьдену деп некрозға ұшыраған немесе басқа себептермен жойылған тканьдердің орнын дәнекер тканьнің басуын айтады. Соның нәтижесінде зақымдану ошақтары дәнекер тканьмен қоршалады (инкапсуляция) немесе бүтіндей алмастырылады. Инкапсуляцияға ұшыраған жерлер қаннан бөлінген кальций тұздарының сіңуіне байланысты беріштеніп калады, бұл процесті петрификация (тастану) дейді. Осы ошақтардың айналасында өлі ет тканьдерін ыдыратуға қатысатын көп ядролы, жат денелерге тән алып клеткалар пайда болады