Ауызша есеп

Ауызша есеп — халық шығармашылығының бір үлгісі. Ежелгі дәуір адамының малын, астығын, дүние-мүлкін санау, өлшеу жөніндегі қилы-қилы ой-қисындары ауызша есептің тууына негіз болған. Әр дәуірдің зерделі адамдары табиғат пен өмір құбылыстарын бақылай отырып, сан алуан сауалды ойлардың түйінін бейнелі де орамды тілмен жеткізген және олардың арасындағы қатаң логикалық байланысқа сүйеніп небір күрделі есептердің күрмеуін шеше білген. Ауызша есеп халқымыздың ғасырлар бойғы тұрмыс-тіршілігімен үндес, өмір танымымен өзектес. Ұзындық қарыспен, сүйеммен, кезбен, қадаммен, құлашпен, мөлшерлі нәрселер ыдыс-аяқпен, дорбамен, қашықтық күндік, айлық, көштік жермен есептелген. Есептерді шешкенде және жауабын тапқанда берілген шарттармен қоса, қазақ халқының тұрмыс тіршілігіне тән кейбір деректерді ескеру қажет. Мысалы, “Мал айырбастау” деген есепте ірі мал иесі қойлы шаруаға: “Інгенімнің әр жілігі екі қой, биемнің екі жілігі үш қой, сиырымның әр аяғы бір қой”, — дейді. Қойлы шаруа ірі мал иесінің айтқанына келісіп, оған қырық алты қой береді де, орнына алған биесін мініп, інгенін жетектеп, сиырын айдап үйіне қайтады. Байырғы қазақ ғұрпы бойынша ірі мал кейде “он екі жілік” ет есебімен бағаланған. Есептің логикалық түйіні де осында. Қазақтың ауызша есептері мазмұн ерекшелігіне қарай 3-ке бөлінеді:

1. логикикалық ыңғайдағы ауызша есеп,
2. төрт амалмен ойша қарапайым есептеулерге арналған ауызша есеп,
3. тұрмыстық салт-ғұрыптан туып, ойнақы күлкі, жарасты әзілге құрылған ауызша есеп. Қысқа да тұжырымды ауызша есепті шешу кісінің дүниетанымын байытуға, есепке деген құштарлығын арттыруға, сол арқылы ойын ұшқырлауға септігін тигізеді. Ауызша есеп ежелгі Ассирия, Вавилон, Үндістан, Қытай халықтарында да болған.

Дереккөздер

Қазақ ұлттық энциклопедиясы