Ауық-ауық

Таудан ауық-ауық самал жел соғады (3. Шашкин, Тоқаш Бокин). Ана тілімізде ежелден етене болып байырғы қос сөзіміздің біріндей қолданылып келе жатқандықтан да болар, түпкі төркіні, жүйесі басқа тілден дерліктей, шикілік нышанын да танытпайды. Қай тіл болмасын, өзге бір тілден (әсіресе, жүйесі басқа тілден) сөз ауысып алғанда, көбіне, өзінің дыбыс шығару орындарының қабілетіне сәйкестендіруге тырысатыны дағдылы құбылыс. Дәл осы жағдаймен өзгеріске түскен араб, парсы сөздері тілімізде біршама ұшырасып отырды. Солардың бірі — «ауық-ауық». Шын мәнісінде, бұл да қазіргі кезде тілімізде жиі қолданылып жүрген арабтардан келген —«уақыт» сөзімен түбірлес те тамырлас. Дәлірек айтсақ, соның өлшеусіз өзгеріске түскен түрі. Ең алдымен қос сөз болып қалыптасу барысында, қайталау нәтижесінде соңғы «т» дыбысы түсіріліп, «уақ - уақ» түріне жеткен. Араб, парсы тілдерінен енген сөздерде бұл құбылыс жиі ұшырайтынын парсы тілінен келген дос (иранша — дуст), дұрыс-(дорст), рас (раст) іспеттес сөздер кепіл бола алады. Одан әрі сөздегі дыбыстар орнының ауысу (метатеза) заңдылығы араласып «уақ» сөзі «ауқ» тұлғасына дейін өзгерген әрі соңғы «у» мен «қ» арасына қысаң «ы»-ның килігуі де орынды. Осылайша «ауық-ауық» қос сөзі тілімізге сіңісіп кеткен. Мұндай тілдік құбылыстар басқа халықтар ішінде де болып жатады. Дәлел үшін бірер мысал: орыс тіліндегі «стакан» немесе «собака» сөздері түркі тілдерінен ауысқан «тостаған» және «көпек» тұлғаларының дыбыстық өзгеріске түскен түрі екендігін қазіргі орыс тілі мамандары дәлелдеп отыр (Е. Н. Шипова, Словарь тюркизмов в русском языке, Алма-Ата, 1976). Ыңғайы келгенде айта кетейік, тіліміздегі «оқтын-оқтын» қос сөзінің пайда болуына себепші болған да арабтан енген осы «уақыт» сөзі. Мұндағы өзгеріс жолы «ауық-ауық» қос сөзінен басқаша болса да, тіл заңдылығынан тыс кетпейді. «Уақыт» тұлғасындағы «уа» буыны жалаң «о» дыбысымен ауыстырылып, соңына -ын қосымшасы жалғану арқылы жасалған дей аламыз.