Аштархан әулеті

Аштархан әулеті немесе Жанилер (өз: Ashtarxoniylar; өз: Joniylar) — Орта Азияның тарихындағы әміршілердің әулеті, Бұхара әміршілігін билеген.

Аштархан әулеті өзб. Ashtarxoniylar, өзб. Joniylar
Негізгі әулеті	Жошы әулеті
Елі	Бұхара хандығы
Құрылды	1599 жыл
Негізін салушысы	Бәкі-Мұхаммад хан
Соңғы басшысы	Әбілғазы хан
Титулдары	Бұхара хандығының ханы Мәуереннаһр ханы
Ұлты	Өзбектер
Биліктен құлауы	1785 жыл

Негізін қалаған — Бәкі-Мұхаммад хан.

Аштархан (Жанилер) әулеті — Шайбани әулетінен кейін Мәуераннаһрды билеген (1601 — 1756), Жошының он үшінші ұлы Тоқа Темірдің тұқымдары. Астраханды орыстар жаулап алған соң, олар Маңғыстау түбегіне қашып келген.

Өз туыстарымен келіспей қалған Жармұхаммед сұлтан баласы Жани сұлтан екеуі Бұхараға келіп, Ескендір ханға (1561 — 83) қызмет етті.

Жани сұлтанның ұлдары Дінмұхаммед, Бәкі-Мұхаммед, Уәли Мұхаммедтер Бұхар билеушісі Абдолла ІІ (1583 — 98) мен оның баласы Әбдімомынның (Абд ал-Муминнің) (1598, ақпан-шілде) сеніміне ие болды. Әбдімомын өлгеннен кейін Бұхар билеушілері өзара қырқысып, Хорасанды Иран шаһы Аббас басып алды. Дінмұхаммед ирандықтармен ұрыста Герат түбінде қаза тапты (1598 — 99).

Бәкі-Мұхаммед пен Уәли-мұхаммед Ташкент пен Самарқанды басып алған Қазақ ханы Тәуекелге қарсы шайқасып, Бұхар хандығында тәртіп орнатуға, шонжарлардың алауыздығын тыюға тырысты. Мұндай жағдайда Бұхардың билеуші топтары таққа Аштарин әулеті өкілін отырғызуға шешім қабылдады. Олар төмендегідей ретпен таққа отырды.

Бәкі-Мұхаммед хан (7.1601 — 4.1605),

Уәлимұхаммед — Баһадүр хан (4.1605 — 10, екінші рет 27.8. 1611 — 8.10.1661),

Имамқұл (1610 — 27.8.1911, екінші рет 8.10.1611 — 22.3.1642),

Нәдірмұхаммед хан (22.3.1642 — 27.4.1645),

Әбділғазиз (Абд әл-Азиз) хан (27.4.1645 — 8.9.1681),

Сұбханқұл (8.9.1681 — 5.9.1702),

Ұбайдулла хан (5.9.1702 — 14.4.1711),

Әбілпейіз (Әбу-л-Феиз) хан (14.4.1711 — 10.7.1747),

Әбд-әл-мумин (Абд-әл-Мумин) хан (12.7.1747 — 51),

ІІ Ұбайдулла хан (1751 — 54),

Шерғазы хан (1754 — 56).

Бұхарада жарты ғасыр билік құрған Аштархан әулеті мемлекеттің ішкі, сыртқы жағдайын нығайтып, өнеркәсібін, егін ш-н, сауданы, қолөнерін, ғылымын, сәулет және бейнелеу өнерін дамытуға ықпал етті. Ұлы Моғол әулетіне қарсы соғыстың нәтижесінде Балх меншігін қайтарып алды. Аштархан әулетінің билік құруы кезеңінде ханнан кейінгі жоғары лауазымды иеленген аталықтың рөлі күшейді. Самарқанның Регистан алаңының құрылысы Аштархан әулеті билік құрған 17 ғасырдыңортасында аяқталды.

Самарқан билеушісі Қазақ Жалаңтөс Баһадүр Шер-Дор мен Тіллә-Кари медресесін салды. Бұхар хандығы тағына маңғыт Мұхаммед Рақым аталықтың отыруымен (16.12.1756) Аштархани әулетінің билігі аяқталды.

Шайбани әулетінен шыққан соңғы Бұхардың ханы II Абдуллаһ 1598 жылында өлген соң, Бұқар дәулетінің тағына жаңа әулеттің өкілдері отырды. Бұл әулет те Шайбани әулетіне құсап Шыңғыс ханның тікелей ұрпақтары еді. Шыңғыс ханның Жошы хан деген үлкен баласының Тоқай Темір деген бір баласы еді. Тоқай Темірдің ұрпақтары Астархан хандығында билеушілер еді.

XVI ғ. ортасында Астархан хандығы Ресейге қосылды.

Хан әулетінің өкілі — Жани-Мұхаммад сұлтан Бұхараға қашып, Шайбанилардың тұсында жүрген еді. Шайбани Ескендір ханның қызына, II Абдуллаһ-тың қарындасына үйленді, одан Бәкі-Мұхаммад деген ұлын тапты.

Бәкі-Мұхаммадтың нағашы ағасы өлген соң, ол дәулетін өзіне қаратты. Осылайша жаңа әулетінің негізін қалаушысы болып қалды. Кейін Аштархан әулетінің өкілдері өзіні хан атамай, әмір деп аталауға басталды. Бұл Аштархан әулетінің әлсіз болып кетуінің белгісі еді.

1785 жылы Аштархан әулетінің орнына жаңа — Маңғыт әулеті билігіне келді.