Ағылшын философиясы

Англия — философиялық ойдың дамуында ұзақ тарихи дәстүрі бар ел. Тарихтың барысында бірін-бірі ауыстырып, оз ара күреспен тартысқан ағымдардың сан алуан болуына қарамастан, ағылшын философиясына материалистік дәстүр ежелден тән. «Материализм — Ұлыбританияның түлегі» деген-ді Маркс. Ағылшын философиясына бүкіл дүниені рационалистік тұрғыдан қараудан гөрі эмпирикалық материалдарға бай жеке философиялық моселелерді терең талдау, индуктивтік, аналитикалық бағыт тән. Сонымен бірге бұл философия табиғат тану білімінің дамуымен тығыз байланысты (бұл жөніндө Ньютон мен Дарвиннің ролін айтса да жеткілікті). Р. Бэкон, Дунс Скот жөне У. Оккам сияқты орта ғасырларда омір сүрген аса ірі ағылшын философтарының ілімдері арасында елеулі, айырмашылықтар бола тұра, олар католиктік догматикаға қарсы шыкты. 17 ғ-да Ағылшын философиясының, өсіресе материализмнің дамуы елдің экономика, саяси-әлсуметтік өмірінің жаппай орлеуімен және бурж. революциямен байланысты болды. Бұл дәуірдегі ағылшынның ұлы ойшылдары Ф. Бэкон, Гоббс және Локк басқа елдердегі философияға да зор ықпалын тигізді. Ағылшын материализмі мен жаңа дәуірдегі тәжірибеге сүйенген ғылымның негізін салушы Ф. Бэкон болды. Оның философиясының прогрессивтік маңызы, ең алдымен, философияның фактілерге, табиғат тану ғылымдарына деген принциптерінің түбірінен өзгеруінде. Ол қолданған жада индуктивен әдіс — ағылшын ғылымының, әсіресе жаратылыс тану ғылымдарының онан әрі дамуына зор ықпалын тигізді. Ф. Бэкон ілімін алға апарушы Гоббстың материализмі сол кездегі ғылымның даму дәрежесі мен механистік материализмнің ерекшеліктеріне сай келді. Сонымен бірге Бэкон материализмнің теологиялық нанымдарын жоққа шығарын, діннің әлеуметтік мәніп ашын берді. Ағылшын философиясыньі ірі өкілдерінің бірі — Локк ұғымдар мен идсялардың түйсіктер мен қабылдаулардан туатындығы туралы сенсуалистік ілімнің негізін қалады. 18 ғ-да Локктың сенсуализміне сүйеніп, философия материалистік (франц. материализмі) және идеалистік (Беркли, Юм) бағытта дами бастайды. Бұл дәуірде идеалистік реакцияның ең ірі қайраткері, «ағылшын философиясында мистикалық идеализмді» уағыздаушы эпископ Беркли болды. Ол діни мистикалық тұжырымдарды теологиялык дәлелдемелердің көмегінсіз се-імдік тәжірибені софистік тұрғыдан талдауға сүйеніп, материализмге, ньютондық физика негізінде дамыған материалистік деизмге қарсы күресті жаңадан жандандырды. Ал Берклиден кейінгі ағылшын идеалистері оның ашықтан-ашық мистикалық шабуыл жасауын бүркемелеп, материализмге қарсы күресті осы философтың сенсуализмді идеалистік тұрғыдан өңдеуіне сүйеніп жүргізді. Олардың ішіндегі ең ірісі — Юм Кант идеализміне, позитивнзмге, 19 ғ-дың содғы кезіндегі идеалистік философияға күшті өрі ұзақ ықпал етті. Осы кездегі өндірістегі төңкерістің нәтижесінде қоғамның барлық саласында үстемдігін жүргізген ағылшын капптализмі қапатын кеңінен жайды. Дамыған капитализмнің идеологиясын қалыптастыруда Смит пен Рпкардоның классикалық экономик, ілімі және онымен тығыз байланысты Бентаның утилитаризмі зор роль атқарды. Дегенмен, ағылшынның қоғамдық ойының тарихында жеке меншікті кінәлап, мүлік пен бектің ортақтығып арман еткен утопиялық соцпализмнің (Годвин, Оуэн, Моррист т. б.) идеялары үнемі орын алып отырды. Дарвиннің эволюциялык теориясы материалистік диалектиканы онан әрі дамытуға аса бағалы материал берді. Спенсердің позитивтік эволюционизмі де осы теорияға сүйенді (әлеуметтік дарвинизм). Субъективті-идеалистік эмпиризмнің дамуындағы Юмның есімімен жалғасатын келесі саты — ағылшын позитивизмі. Үстіміздегі ғасырдың 20 жылдары ағылшын философпясында неореализм бағыты үстемдік ете бастады. Опың ең ірі өкілдері — Мур және Александр, Рассел және Броуд. Неореализм философтары материалистік идеяларды сынауда сол кездегі физикалық дағдарысын мол пайдаланды. Олар относительдік теориясы мен кванттық механиканың мөніп, материяның құрылысы туралы физикалық түсініктердің күйреуін идеалистік тұрғыдан баяндап, физ. идеализмді табиғат зерттеушілердің арасына белсене таратты жәпе соңғылардың іліміне сүйене отырып, материяны, кеңістік пен уақытты объективтік реалдықтан логикалық конструкцияға айналдырды. Соңғы кезеңде Рассел бастаған логикалық позитивизм Англияда етек жайды. Ағылшынның марксист философтары (М. Корнфорт, Дж. Льюис, М. Добб) және маркстік философияға сүйенетін ғалымдары (Дж. Берпал т. б.), диалект, және тарихи материализмнің негізгі қағидаларын басшылыққа алып, буржуазщиялық ғалымдардың материя, уақыт, кеңістік, себептілік, заңдылық туралы идеалистік көзқарастарын сынауда.

Әдебиет

Маркс К. және Энгель Ф., Ұлы жанұя, 2-ші басылым., т. 2;
Чартистер; Энгельс Ф., Ғылым мен утопиядан социализмнің дамуы, М., 1970;
Философия тарихы, т. 1—3, M.1957.