Фрэнсис Бэкон
Фрэнсис Бэкон (ағылш. Francis Bacon; 22 қаңтар 1561 жыл – 9 сәуір 1626 жыл) — ағылшын философы, ғылыми зерттеудің тәжірибеге сүйенген методологиясын ұсынған. Эмпиристік бағыттың негізін салушы, саяси қайраткер. Англия лорд-канцлері, патшадан кейінгі екінші тұлғасы. «Білім – күш» деген қанатты сөз айтқан.[1]
| Фрэнсис Бэкон | |
| ағылш. Francis Bacon | |
.jpg) | |
| Жалпы мағлұмат | |
|---|---|
| Туған күні | |
| Туған жері |
Стрэнд, Лондон, Англия Патшалығы |
| Қайтыс болған күні | |
| Қайтыс болған жері |
Хайгейт, Лондон, Англия Патшалығы |
| Азаматтығы | |
| Ұлты | |
| Шығармашылығы | |
| Шығармалардың тілі | |
| Мектеп/дәстүр | |
| Бағыты |
Батыс философия |
| Кезең |
Ренессанс философиясы, |
| Негізгі қызығушылығы |
Натурфилософия, |
| Негізгі пікірі |
Бэкон Әдісі, |
| Ықпал еткендер |
Аристотель, Платон, Цицерон, Мишель де Монтень, Роджер Бэкон, Никколо Макиавелли, Парацельс, Бернар Палисси, Бернардино Телезио, Ванноччо Бирингуччо, Уильям Гильберт |
| Ықпалды жалғастырушылар |
Исаак Ньютон, Джон Локк, Роберт Бойль, Томас Гоббс, Уильям Петти, Вольтер, Жан-Жак Руссо, Томас Джефферсон, Бэзил Монтегю, Энциклопедистер (1751-1772 француз энциклопедиясының дамуына үлес қосқан француз жазушыларының қоғамдары), Феликс Карол Конечни |
| Қолтаңбасы |
|
ЭмпиризмӨңдеу
Ф.Бэконның философиялық идеясының – эмпиризмнің мәні: таным негізінде тек қана тәжірибе жататындығына. Жеке адам немесе адамзаттың тәжірибесі (теориялық, практикалық) көбейген сайын ол ақиқат білімге жақындай түседі. Бірақ ақиқат білім – түпкі мақсат емес. Білім мен тәжірибенің басты мақсаты – экономиканың дамуына, жаңа нәрселердің, адамның өз әрекетінде практикалық жетістіктерге жетуіне, адамның табиғатқа үстемдік етуіне көмектесу.
Ф.Бэкон «танымның басты әдісі индукция болуға тиіс» деген новаторлық идея ұсынды.
Ф.Бэконның филофиялық кредосын бейнелейтін афоризмі: «Білім - күш».
Индукция – көптеген жеке құбылыстарды жалпылау негізінде жалпы қорытындылар жасау (мысалы, «әртүрлі металл түрлері балқитын болса, онда бұл барлық металдардың балқу касиетіне ие екенін көрсетеді.") деп түсіндіреді Фр.Бэкон.
Индукция әдісін Бэкон Декарт ұсынған дедукция әдісіне қарсы қойды. Фр.Бэкон пікірінше, индуция әдісінің дедукциядан артықшылығы – мүмкіндіктердің ұлғаюы мен таным процесінің күшеюінде. Индукцияның кемшілігі – оның түпкілікті айқын болмауы, болжамдық сипаты (өйткені бірнеше заттың немесе құбылыстың белгілері ортақ болса, осы тектес заттардың, құбылыстардың барлығы аталған белгіге ие дегенді білдірмейді: әрбір құбылыс әр жолы тәжірибе жүзіндегі тексеруді қажет етеді). Адамзаттың білімінің барлық салаларында барынша көп тәжірибе жинауы – индукцияның басты кемшілігін (айқынсыздығын, болжамдық сипатын) жою жолы, деп түсінді Бэкон. «Танымның басты әдісі - индукиця» деп анықтап берген философ таным әрекеті іске асатын нақты жолдарды көрсетеді. Олар:
«Өрмекші жолы» - «таза ақылдан» рационалистік жолмен алынатын білім. Бұл жол нақты фактілердің, практикалық тәжірибенің мәнін төмендетеді немесе ескермейді. Рационалистер, Бэкон пікірінше, шын дүниеден қол үзіп догматизмге салынады. «ой өрнегін өз ойларынан тоқиды».
«Құмырсқа жолы» - тек қана тәжірибеге сүйеніш білім алу жолы немесе догматтық эмпиризм (өмірден қол үзген рационализмге керісінше). Бұл әдіс те біржақты. «Таза эмпирктер» өз назарын практикалық тәжірибеге, түрлі фактілерді, дәлелдерді жинауға аударып, білімнің сыртқы көрінісін, мәселені сыртынан, «қиғашынан» ғана көріп, мәселені ішінен көре алмайды, зерттеліп отырған заттар мен құбылыстардың ішкі мәнін түсіне алмайды.
«Ара жолы» - танымның ең дұрыс жолы. Осы жолды ұстаған зертеуші философ «өрмекші жолы» мен «құмырсқа жолдарының» жақсы жақтарын алып, олардың кемшіліктерінен арылады. «Ара жолын» ұстана отырып фактілерді жинап, жалпылап (мәселеге «сыртынан» қарап), ақыл мүмкіндігін қолданып мәселенің «ішіне» үңіліп, мәнін түсіну қажет. Бэкон пікірінше танымның ең дұрыс жолы – индукцияға негізделетін (фактілерді жинау және жалпылау, тәжірибе жинау) заттар мен құбылыстардың ішкі мәнін ақылмен түсінудің рационалистік тәсілдерін пайдаланатын эмпиризм.
Төрт түрлі елес (идол)Өңдеу
Фр.Бэкон таным процесі өтетін жолдарды көрсетіп қана қоймай, адамғаның (адамзаттың) ақиқат білім алуына кедергі болатын себептерді көрсетіп берді. Ол себептерді Бэкон «елестер» («идолдар») деп атап, төрт түрге бөліп сипаттайды:
- Тектік елестер;
- Үңгір елестері;
- Базар елестері;
- Театр елесі.
Тектік және үңгір елестері – дүниені тануда таным табиғаты мен өз табиғатын алмастырудан туатын, адамдардың туа біткен адасушылықтары. «Тектік елестер» - танымның адам (танушы субъекттің) тұлғасының таным процесіне әсері, нәтижесінде адамның бұған дейінге сенім – нанымдары, қағидалары – таным нәтижесінде көрініс беретіндігі («үңгір» - адасушылық).
Базар – театр елестері – жүре пайда болған адасушылықтар. Базар елестері – тілдегі, ұғымдық аппараттағы сөздерді, анықтамаларды дұрыс қолданбаудан туатын адасушылық. Театр елестері – таным процесіне сол кезеңдегі таным процесінің әсері. Көп жағдайда ескі философия танымды дұрыс бағыттан кері бұрып, жаңа мүмкіндіктерге кедергі жасайды (мысалы, схоластикалық философияның танымға әсері).
Осылайша, танымның 4 түрлі негізгі кедергелерін зерттей отырып, Бэкон аталған «елестерден» барынша алшақ жүріп, олардың ықпалынан жоғары болып, «таза білімге» ұмтылуға кеңес береді.
Ғылымдар классификациясыӨңдеу
Фр.Бэкон ғылымдар классификациясын жасауға тырысты. Классификация негізі – адам ақылының қасиеттері: ес, қиял, пайым (рассудок)
ФилософияӨңдеу
Философияны Бэкон:
Философияның аталған 3 саласын адам түрлі жолдармен, құралдармен таниды:
- табиғатты – тікелей сезімдік қабылдау мен тәжірибе арқылы;
- Құдайды – табиғат арқылы;
- өзін – рефлекция арқылы (ойдың өз-өзіне бағытталуы, ойдың ойды зерттеуі).
Жинақтап айтқандаӨңдеу
Фр.Бэкон философиясы ағылшын философиясына, Жаңа заман философиясына, одан кейінгі дәуірлер философиясына үлкен әсер берді:
- философиядағы эмпириялық (тәжірибелік) бағыттың негізі қаланды;
- гносеология (таным туралы ілім) философияның қосалқы саласы болудан жоғары көтеріліп, онтология (болмыс туралы ілім) деңгейіне жетті, және кез-келген философиялық жүйенің басты екі бөлімінің біріне айналды;
- философияның жаңа мақсаты анықталды – адамға оның өз әрекетінде практикалық нәтижелерге жетуіне көмектесу (осылайша Батыс философиясы жанама түрде болса да болашақ америкалық прагматистік философияның негізін қалады);
- ғылымдарды жіктеуге талпыныс жасалды;
- Англиямен қоса, бүкілевропалық антисхоластикалық, буржуазиялық философияға серпін берілді.
Негізгі еңбектеріӨңдеу
- «Ғылымдар табысы»
- «Жаңа Органон»
- «Жаңа Атлантида»
ДереккөздерӨңдеу
- ↑ Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Философия/жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ, 2006. ISBN 9965-808-82-1