Ақиар

Ақиар (қырымтат. Aqyar, укр. Севастополь) — Қара теңіз жағалауындағы Қырым түбегінің оңтүстік-батысындағы қала. Мұздатылмайтын теңіз саудасы мен балық аулау порты, өндірістік, ғылыми-техникалық, рекреациялық және мәдени-тарихи орталық. «Батыр қала» атағын иеленген. Ресей Федерациясының Қара теңіз флотының негізгі теңіз базасы Ақиарда орналасқан. 2014 жылға дейін қалада Украинаның Әскери-теңіз күштерінің негізгі теңіз базасы да болды. Ақиар қаласы Ресейдегі федералды маңызы бар тарихи қоныстар тізіміне және Украинаның тарихи қоныстары тізіміне енгізілген.

Қала
Ақиар
қырымтат. Aqyar укр. Севастополь
Ту Елтаңбасы
Әкімшілігі
Ел	УкраинаУкраина
Статусы	ерекше мәртебеге ие қала
Аймағы	Ақиар қалалық кеңесі
Губернатор	Михаил Владимирович Развожаев
Тарихы мен географиясы
Координаттары	44°36′00″ с. е. 33°32′00″ ш. б.44.60000° с. е. 33.53333° ш. б. / 44.60000; 33.53333
Құрылған уақыты	1783 жылы
Тұрғындары
Тұрғыны	509 992 адам (2021)
Тығыздығы	590,54 адам/км²
Ұлттық құрамы	орыстар — 81 %, украиндар — 14,2 % және басқалары
Сандық идентификаторлары
Телефон коды	+7 8692
Пошта индекстері	299000-299699
Басқалары
Марапаттары
sev.gov.ru  (орыс.)
Ақиар
Ақиар шекарасы

Ақиар аумағының мемлекеттік жері даулы аумақты бақылайтын Ресей мен БҰҰ-ға мүше мемлекеттердің көпшілігі мойындаған Украина арасындағы келіспеушіліктердің тақырыбы болып табылады. Ресейдің федералды құрылымы бойынша Ақиар Ресей Федерациясының субъектісі — федералды маңызы бар қала. Украинаның әкімшілік бөлінуіне сәйкес, Ақиар — бұл Украина аймағы — ерекше мәртебесі бар қала.

Этимологиясы

1783 жылы Ақиар айлағында әскери-теңіз порты әрі қала ретінде құрылған. 1784 жылы Ресей империясындағы сол кездегі жаңа қалаларға жалған грекше атау беру дәстүріне сәйкес, қала Севастопол - «қасиетті қала» (грекше себастос - «аса құрметті, қасиетті», полис - «қала») деп аталды. 1797 жылы император I Павел қаланың атын Ақияр деп өзгертті, бірақ I Павел жарлығы кезінде қала Ақиярмен қатар Севастопол деп аталды, бұл сол басылым жылдарындағы карталар мен атластармен дәлелденді. 1826 жылы Сенат қаулысымен Севастопол атауы қалаға қайтарылды.

Географиясы

Орналасқан жері және ландшафты

Су аймағы аумағын – 216 км² қосқанда қала аумағының ауданы 1079,6 км² болады.

2019 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша федералды Ақиар қаласы жерлерінің құрамында мыналар бөлінеді:

• 50 км² — тұрғын үй құрылысына арналған жерлер;
• 16 км² — қоғамдық-іскерлікті дамытуға арналған жерлер;
• 20 км² — өнеркәсіптікке арналған жерлер;
• 23 км² — жалпы пайдаланысқа арналған жерлер;
• 17 км² — көлік, байланыс, инженерлік қатынасқа арналған жерлер;
• 277 км² — ауыл шаруашылығы мақсатында пайдалануға арналған жерлер;
• 8 км² — ерекше қорғалатын аумақтар мен нысандарға арналған жерлер;
• 14 км² — су қорына арналған жерлер;
• 355 км² — орман шаруашылығы мен орман саябақтарына арналған жерлер;
• 49 км² — әскери және басқа да тәртіптік нысандар астындағы жерлер;
• 10 км² — басқа арнаулы мақсаттағы нысандардың астындағы жерлер;
• 25 км² — қала құрылысына немесе басқа қызметке қатысы жоқ жерлер.

Ақиар қаласы Қырым түбегінің оңтүстік-батыс бөлігінде, Хераклей түбегінде орналасқан. Қаланың тарихи орталығы Ақиар шығанағының оңтүстік жағында орналасқан.

Федералдық маңызы бар қаланың (Ақиар қалалық кеңесі) аумағы (Автономиялық) Қырым Республикасының әкімшілік бірліктерімен — солтүстік-шығыста Бақшасарай ауданымен, ал оңтүстік-шығыста — Ялта қалалық аймағының (Ялта қалалық кеңесі) аумағымен шектеседі; құрлықтағы шекараларының жалпы ұзындығы 106 км болады.

Батысында және оңтүстігінде Ақиар аймағының аумағы Қара теңіз жағалауымен шектелген, оның жалпы ұзындығы 152 км болады. Шеткі нүктелері:

• солтүстікте — Ұлы Қол мүйісі,
• оңтүстікте — Николай мүйісі,
• батыста — Херсонес мүйісі,
• шығыста — Ай-Петри яйласындағы Таш Байыр тауы.

Қырым тауларының барлық үш негізгі тізбегі Ақиар аймағының аумағында басталады:

• Оңтүстік тізбегі — Балықлава шыңдары,
• Ішкі тізбек — Көк Ағаш таулары,
• Сыртқы тізбек — Қаратау қыраты.

Ландшафттардың негізгі түрлері:

• Сасық Әлім — бетегелі дала, жазықты-сай ландшафт (қаланың солтүстік бөлігі);
• Хераклей куэстадан тыс, ксерофитті-селдірбұталы (ең үлкен аумақты алып жатыр);
• Балықлава аласа таулы, шеткі-тізбекті, бұталы орманды (Балықлава аймағы);
• Байдар тау бөктерінде, таулы қазаншұңқыр, орманды дала (Балықлава ауданының шеткі оңтүстік-шығысында ең кішкентай аумақты алып жатыр).

Ақиар аумағы арқылы Белбек, Шорғын және Қашы өзендері ағып, толық сулылығы бойынша тиісінше Қырымда бірінші, екінші және төртінші орындарды алады.

Ақиар маңындағы жағалау ыңғайлы, жақсы қорғалған қатпайтын шығанақтардың көптігіне (30-дан астам) байланысты Қырым үшін бірегей келеді.

Ең ұзын Ақиар шығанағының бұралмалы жағалаулары түбекке сегіз шақырымнан астам жерге енеді. Жартасты мүйістер табиғи қамалдар болып табылады. Ақиар шығанағы әлемдегі ең ыңғайлы шығанақтардың бірі болып саналады.

Ақиардың қорғалатын аймақтары:

• Байдар — жалпымемлекеттік маңызы бар ландшафттық қорықша.
• Казаша шығанағы — жалпымемлекеттік маңызы бар жалпы зоологиялық, гидрологиялық қорықша.
• Айя мүйісі — жалпымемлекеттік маңызы бар ландшафттық қорықша.
• Феленк мүйісі — жалпымемлекеттік маңызы бар ландшафттық қорықша.
• Феленк мүйісіне жақын жағалаудағы су кешені.
• Ұлы Қол мүйісіне жақын жағалаудағы су кешені.
• Херсон қорығына жақын жағалаудағы су кешені — жергілікті маңызы бар гидрологиялық ескерткіші.
• Сарыш-Ласпи жағалау-су кешені — табиғаттың гидрологиялық ескерткіші.
• Ласпи жартастары — қорық шатқалы.
• Ушаков сайы — жергілікті маңызы бар ботаникалық табиғат ескерткіші.

Оңтүстік шығанағы		Балықлава шығанағы		Ақиардың Балықлава шыңдарынан көрінісі

Климаты

Ақиар қалалық кеңесіне бағынатын аумақтағы климат Қырымның Оңтүстік жағалауының субтропиктік климатына жақын және қаланы Феленк мүйісі шекарасының бойымен екіге бөлетін екі микроклиматтық субзонада өзіндік сипаттамалары бар:

• тау етегінде – салыстырмалы түрде жұмсақ, теңіздік, қоңыржай континенттік,
• оңтүстік-шығыс жағалауда – субтропиктік Жерорта теңізді (Кеппеннің белгісі бойынша: Cfa).

Жыл бойы ауаның орташа айлық температурасы оңтайлы. Ең суық ай — ақпан (орташа температурасы +2,8ºС), ең жылысы — шілде (орташа температура +22,4ºС). Ақиар жағалауындағы Қара теңіздің беткі су қабатының температурасы да әрқашан нөлден жоғары, ал шілдеде орташа +22,4 ºС құрайды. Атмосфералық жауын-шашын жыл бойы біркелкі түседі: жылына 280-ден 400 мм-ге дейін. Жылдың ең құрғақ айы – мамыр болып келеді.

Ақиардың ауа райы
Көрсеткіш	Қаң	Ақп	Нау	Сәу	Мам	Мау	Шіл	Там	Қыр	Қаз	Қар	Жел	Жыл
Абсолюттық максимум, °C	20,4	23,9	27,2	31,1	34,0	35,6	38,3	39,0	37,5	32,8	28,5	22,7	39,0
Орташа максимум, °C	5,9	6,0	8,9	13,6	19,2	23,5	26,5	26,3	22,4	17,8	12,3	8,1	15,9
Орташа температура, °C	2,9	2,8	5,4	9,8	15,1	19,5	22,4	22,1	18,1	13,8	8,8	5,0	12,2
Орташа минимум, °C	−0,2	−0,4	2,0	6,1	11,1	15,5	18,2	17,9	13,9	9,9	5,4	2,0	8,5
Абсолюттық минимум, °C	−20	−22	−17,7	−4,4	0,6	6,7	11,1	10,6	2,0	−7,5	−12,5	−21,9	−22
Жауын-шашын нормасы, мм	26	25	24	27	18	26	32	33	42	32	42	52	379
Дерекнама: Ауа райы туралы мәліметтер базасы, Туристік портал

Күн сәулесінің ұзақтығы 2350 сағаттан асады (оның ішінде сәуір-қазан айларында 1898 сағат), ал шілдеде Ақиарда бұлттармен жабылмаған күн дискісі 356 сағат бойы аспанда үстемдік етеді. Бұл шығыста – Ялта мен Алуштаға қарағанда бірнеше сағатқа және Қара теңіздің оңтүстігіндегі Батуми қаласына қарағанда 122 сағатқа көп.

Тарихы

Бастауы

Херсонесостың қирандылары

Мұнда өмір сүрген ең көне тұрғындар мен бірінші айтылған халық — тауырлардың — ізі аз ғана қалды. Қала маңында кромлехтер мен долмендер сақталған. Б. з. б. V ғасырда Хераклея Понти тұрғындары, ежелгі гректер Тауриялық Херсонестың негізін қалады. Қаланың бұрынғы іргетасы туралы нұсқа бар, оны Страбон Херсонес деп атаған. Қазір Херсонесостың қирандылары Ақиардың Гагарин ауданында, Херсонес қорық-мұражайы орналасқан қала шегінде орналасқан. Қазіргі Ақиардың едәуір бөлігін Херсонестің хорасы (ауылшаруашылық аумағы) алып жатты.

Херсонес тәуелсіз қала болды, Рим, содан кейін Византия империяларының құрамында болды.

Саяхат кезінде әулие апостол Андрей Херсонеске келді. Херсонесте апостолдық еркек Рим папасы әулие Климент (б.з. I ғасыр) шейіт болды. Әулие Мартин, Рим Папасы Херсонесте қуғында қайтыс болды (б.з. VII ғ.).

988 жылы Херсон қаласын (қала Византия дәуірінде осылай атала бастады; ежелгі орыс деректерінде - Корсун) Киев кінәзі Владимир Святославич басып алып, өзінің жақтастарымен бірге мұнда христиан дінін қабылдады. Осылайша, Херсонес Рустің шоқыну рәсімінен өтуі үшін ең ықтимал орын болып саналады. Бұл туралы тарихи деректерде тікелей расталмаған. Бірақ басқа жағынан, сол кездегі басқа шоқындыру рәсімдері, херсонестен басқа, Ресей аумағында болған-болмағаны белгісіз.

Херсонес 1399 жылы Едіге басқарған Алтын Орда әскерлерімен ақыры жойылды. Ақиар кейіннен өскен аумақ XIII ғасырда Византиядан бөлінген Теодоро кінәздігіне, сонымен қатар жартылай (және XIV ғасырдың екінші жартысынан бастап) 1475 жылы Осман империясы Қырымдағы Теодоро мен Генуез иеліктерінің барлық жерін басып алғанға дейін Генуя Республикасына тиесілі болды. 1475-1781 жылдары – ішінара Қырым хандығы, ішінара тікелей Осман империясы тиесілі болды.

1771 жылы қазіргі Ақиар аумағын келесі орыс-түрік соғысы кезінде орыс әскерлері басып алды, 1773 жылға қарай Ақиар шығанағының жағасында алғашқы жағалау бекіністерінің құрылысы басталды, оның құрылыс қарқыны 1778 жылы А.В.Суворовтың тексерісінен кейін өсті.

Қаланың құрылуы және өсуі

Қырым Ресейге қосылғаннан кейін бірден II дәрежелі капитан Иван Берсенев басқаратын «Осторожный» фрегаты императрицаның бұйрығымен түбекке стратегиялық қажетті әскери кемежай салдыруға оңтүстік-батыс жағалаудан айлақ таңдау үшін жіберілді. 1783 жылы сәуірде ежелгі Тауриялық Херсонес қаласының қирандыларынан алыс емес Ақтиар ауылының жанындағы шығанақты зерттеп, Берсенев оны болашақ Қара теңіз флотының кемелері үшін база ретінде ұсынды.

Қазіргі Ақиардың қаланған күні 1783 жылдың 3 (14) маусымы болып саналады. Бұл күні контр-адмирал Фома Фомич Мекензидің жетекшілігімен Ақиардың алғашқы төрт тас ғимараттың: Ақиар эскадрилиясының қолбасшысы Томас Мекензидің (Фома Фомич) үйі, кішкентай шіркеу, Адмиралтейдегі ұстахана және кейінірек Графская деп аталған айлақтың іргесі қаланды. Қаланың негізін қалаушы шотландық контр-адмирал Фома Фомич Мекензи болды. Бірақ бес жыл бұрын Александр Суворовтың шешімімен Ақиар шығанағының жағасында алғашқы топырақ бекіністер салынып, орыс әскерлері орналасты. 1784 жылы 10 (21) ақпанда II Екатеринаның Жарлығымен Г.А.Потемкинге үлкен бекініс салып, оны Севастополь деп атауға бұйрық бергенше, қала орнында Қырым татарларының Ақжар ауылы атауына сәйкес, елді мекеннің алғашқы атауы Ахтиар болды. Қала Потемкиннің жаңаресейлік жерлерінен алған қаражатына салынды. Әкімшілік жағынан Ақиар Екатеринослав наменгерлігінің құрамында құрылған Таурия облысының құрамына кірді.

Ақиар бекінісінің жоспары. «Ресей империясы бекіністерінің атласы» — СПб, 183? жыл

Қаланың атауы Σεβαστός (Севастос) — «мәртебелі, қасиетті» және πόλη (полис) — «қала» деген екі грек сөзінен тұрады. Севастос — латын тіліндегі «Август» атауының баламасы, сондықтан Севастополь сонымен қатар «августтық қаласы», «императорлық қала» дегенді білдіреді. Кеңес әдебиетінде империялық атаққа қатысы жоқ аудармалар берілді, мысалы, Үлкен Кеңес Энциклопедиясында бұл атау «айбарлы қала», «даңқ қаласы» деп аударылған.

1797 жылы император I Павел қаланы Ақтиар деп өзгертті. 1826 жылы Сенат жарлығымен қала бұрынғы, грек атауы – Севастопольге қайтарылды. Қала құрылысының бастапқы сұлбасын жүзеге асыруды 1788 жылы кемежайдың және Ақтиар эскадрилиясының қолбасшысы болып тағайындалған Ф.Ф.Ушаков қолға алды. Көптеген үйлер, казармалар, ауруханалар, жолдар, базарлар, құдықтар салды.

Қаланың көрінісі, Ақиардың айлағы мен бекіністері, литография, 1850-жылдары

1802 жылы Ақтиар жаңадан құрылған Таурия губерниясының құрамына кірді, ал екі жылдан кейін Ресей империясының Қара теңіздегі негізгі әскери кемежай болып жарияланды. Сол 1804 жылы сауда кемежайы жабылды, шынында, 1808 жылы ашылған еді, бірақ 1809 жылдан 1820 жылға дейін қалада ресей ішкі сауда кемежайын ашқанша қайта жабылды. 1867 жылға дейін Ақтиарда халықаралық сауда порты болған жоқ. Қала флот үшін жұмыс істейтін әскери қала болды. 1822 жылы Ақтиардағы 25 мың халқының 500-ден азы бейбіт тұрғындар болды. Дегенімен де, қала тарихының бастапқы кезеңі тек әскери істермен ғана байланысты емес, мысалы, 1827 жылы Ақтиар қаласының ішіндегі ең көне елді мекен болып табылатын Тауриялық Херсонестің археологиялық қазбалары басталды.

Ақиардағы кеме тоқтайтын қолайлы орында орыс эскадрасы. Айвазовский, 1846 жыл

1830 жылы Ақиарда 1828-1829 жылдардағы орыс-түрік соғысы кезінде карантиндік шаралармен туындаған ірі көтеріліс болды, бұл 1830-1831 жылдардағы тырысқақ толқулар сериясының алғашқыларының бірі болды. Ол 3 (15) маусымда басталып, тез арада матростар, сарбаздар мен қаланың төменгі топтары тартылды. 4 (16) маусымда көтерілісшілер қала губернаторы Н.А.Столыпинді және бірнеше шенеуніктерді өлтірді, ал 7 (19) маусымға дейін қала көтерілісшілердің қолында болды. Көтеріліс басылғаннан кейін 1580 қатысушы әскери сотқа тартылып, оның 7-уі ату жазасына кесілді. Ақиардың қарқынды өсуінің басталуы М.П.Лазаревтың есімімен тығыз байланысты. 1832 жылы Қара теңіз флоты штабының басшысы, кейін флот пен кемежайлардың бас қолбасшысы және қаланың әскери губернаторы болып тағайындалған ол Корабельная және Южная шығанағы жағалауында кеме жөндеу және кеме жасау кәсіпорындарымен адмиралтейлік тұрғызды. Осылайша флоттың өндірістік базасын құрып, М.П.Лазарев қаланы қайта құруға және дамытуға кірісті, сол үшін 1840 жылы 25 қазанда (6 қараша) Ақиардың бірінші негізгі жоспары әзірленіп, қабылданды. Атап айтқанда, Орталық төбенің «Заңсыздық жотасы» деп аталатын бір қабатты ғимараты бұзылып, классицизм рухындағы ғимараттарға жол ашылды. Сонымен қатар, Ақиар тұрғындарының саны Қырымның басқа қалаларына қарағанда тез өсті. 1850 жылы 45 046 адамды құрады, оның 32 692 төменгі әскери шенділері болды. Қаланың одан әрі дамуы 1851 жылғы негізгі жоспарда қарастырылған еді, бірақ оны жүзеге асыруға Қырым соғысы кедергі болды.