Ақындармен сөз жарыстыру

Ақындармен сөз жарыстыру - Абай мен бір топ ақынның кейінгі жылдарда табылған өлеңдері. Көлемі әрқайсысы 4 тармақтан тұратын 6 шумақ. Бұл айтыс, болмаса сөз таластыру емес. Ақын Жылтыр, Нармамбет, Ыбырай Алтынсариннің айтқандарына риза болмай, өз нұсқасын ұсынған. Барлығы да дастарқан басында немесе өзара әңгіме үстінде қолма-қол ауызекі шығарылған шумақтар. Бірақ, солардың өзінен ұлы ақынның өлең тілі мен мазмұнына деген қатаң талабы айқын аңғарылады. Әлханнан әзіл сөзбен насыбай сұраған Жылтыр ақынның: «Әркімнің бір жары бар басыбайлы, Қызылсу Шарға құймай тасымайды...» деген алғашқы екі жолының мазмұндық жағынан соңғы екі жолға ешқандай қатысы жоқ деп санаған Абай, оны бүтіндей алып тастайды. «Ханым - сен, қарашаң мен басыбайлы, ханы жақсы болса, қарашасы жасымайды...» деген Абай жолдары «Жаманға жақсы қолы ұжымақтай...» деген жолмен жымдаса кеткен. Сол сияқты Абай Нармамбеттің де нәпсі - жел, көңіл - өзен, ми - патша, ақыл - дария деген теңеулерімен келіспейді. Әрине, әрқайсысын жеке-жеке алғанда бұл теңеулерде онша оғаштық болмауы да мүмкін. Дегенмен, өлеңнің мазмұндық мағынасын ескерсек, Абайдың:«Сөз - самал, өлең - дария толқын ұрған, Ми - патша, ақыл - уәзір кеңес құрған...» деген жолдарының ақиқат сияқты айқын екені көрініп-ақ тур. Нармамбеттің «Таупықсыз ақыл мақұл болмайды екен...» дегенінен көрі Абайдың «Ғылымсыз ақыл таупық болмайды екен...» дегені әлдеқайда қисынды сөз. Ақылдың ғылым, біліммен, үздіксіз ізденумен ғана толысатыны белгілі. Таупық арабша сыпайылық, әдептілік деген мағынаны білдіреді. Ендеше, ақыл сыпайылықпен мақұл болды деудің жөні келе ме? Абай Ыбырайдың достық туралы айтқан ойын толық қолдай отырып, шамасы оның өлеңдік сипатына, көркемдік шеберлігіне көңілі толмаған болуы керек, адам мүшесіндегі бастың да, қастың да ерекше қасиеттерін, достықты да тап Алтынсаринше бағалай келе өлеңді «ескі ақындарша тақпақтамай», байсалды 11 буынды қара өлең ұйқасына түсірген. Пікір қайшылығы жоқ, келіспеушілік тек өлең түріне байланысты. Сөз жарыстырудың Ыбырай өлеңінен басқасы 11 буынды қара өлең ұйқасымен жазылған. Алтынсарин шумағының алғашқы 3 жолы 7 буынды болып келеді де, соңғы тармақта буын саны 11-ге жеткізілген. Өлең алғаш рет Абай шығармаларының 1961 жылғы толық жинағына енгізілген. Басылымдарында ешқандай текстологиялық өзгеріс байқалмайды.