Ақындық орта

Ақындық орта - ақынның қаламгер ретінде қалыптасып, шығармашылық жолының кемелденуіне жағдай туғызатын, талант қырларының жан-жақты ашылуына және көпке мәшһүр болуына мүмкіндік жасайтын әдеби орта, ақынның айналасы. Әдетте қандай қаламгер болмасын, белгілі бір ортаның, қоғамдық-әлеуметтік ортаның аясында өмір сүріп, еңбек етеді. Ақын шабытының ашылуы мен талантының толысуына, шығармаларының тақырыптық жағынан баюына, ақынның көркемдік шеберлігінің ұшталуына бірден-бір игі әсер ететін де - осы әдеби орта. Ақындық орта - кең ауқымды ұғым. Ол бір жағынан ақынның шығармашылық тұрғыдан қалыптасуына әсерін тигізген негізгі рухани қайнарларды ғана емес, ақынның тікелей маңында жүрген әріптестерін, солардың айналасындағы рухани-мәдени ахуалды да қамтиды. Сондай-ақ, ақынның поэтик, дәстүрін жалғастырған өкшелес ізбасарлары да осы ортаның өкілдері саналмақ. Абайдың ақындық ортасы өзіндік ерекшеліктері мен дәстүрлері мол аса тағылымды рухани элементтері Ұлы ақынның бір кезде өзі нәр алған Шығыс пен Батыс әдебиеттері қазыналарынан бастап, кейін өзі нәр берген, бағыт сілтеген әдеби процеске дейінгі сан салалы құбылыстары - әлемнің алуан түрлі тармақтары қатарынан орын алады. Абайдың ақын ретінде қалыптасу жолында үнемі естіп-біліп жүрген, тікелей тағылым алған қазақ ақындары аз емес еді. Олар ақынның әдеби ортасынан бастау алған тұлғалар болды, Абай поэзия әлемінің ғажайып сырларын сол тұлғалардың шығармашылығынан үйрене отырып қанықты. Ақын ортасы келе-келе оның өзін ұстаз тұтып, дәстүрлерін ұстанған шәкірт ақындармен толықты. Абай шығармаларының өзі өмір сүрген тарихи кезеңнің рухани тынысын білдіретін тұлғалардың рухани қазыналарымен өзара тамырласып, сабақтасып жататыны сондықтан. Абайдың ақындық ортасы - қазақ әдебиеттану ғылымында ертеден-ақ сөз болып келе жатқан күрделі мәселе. Әсіресе, ақынның көзі тірісінде айналасына шоғырланып, оның ақындық дәстүрінен тікелей нәр алған, имандылық пен азаматтық тәрбиесін көрген шәкірт ақындар аясын айқындауда талай талас пікірлер, кереғар көзқарастар айтылып келді. Ұлы ақынның айналасындағы шығармашылық ахуал мен идеялық тұтастықтың табиғатын ашу, асыл қасиеттерін таныту бағытында М. Әуезов, С. Мұқанов, А. Нұрқатов, Қ. Мұқаметханов т. б. ғалымдар көп еңбек сіңірді. Қазақ әдебиетінің тарихын зерттеу барысында әр кезеңде «Абайдың ақындық мектебі», «Абайдың ақындық айналасы», «Абайдың ақын шәкірттері» деген ұғымдар қалыптасты. Олардың түпкі мәні бір болғанымен, зерттеушілердің түсіндіруінде әрқалай көрініс тауып жатты. Осы қатарға қосылатын ақындар аясы да әр еңбекте әр түрлі аталып, өзгеріп отырды. Бұл - кезінде Абайдың айналасындағы әдеби ортаның ұлттық мәдениет тарихындағы елеулі де күрделі құбылыс болғанын аңғартады. Абайдың әдеби-рухани ортасы дегенде Ақылбай, Мағауия, Шәкәрім, Көкбай, Әріп, Әсет, Уәйіс, Бейсенбай, Әубәкір, Кәкітай, Әбіш сияқты жас талап ақындармен қатар Мұқа, Мұхаметжан, Әлмағанбет тәрізді әнші-күйшілер, ертегіші Баймағанбет есімдері заңды түрде аталады. Ақынның шабытына қанат бітірген де осы орта еді. Жалпы алғанда бұл кезеңде Абай ауылы бүкіл қазақ даласының рухани нәр алар жайлауы болды десек, осы орта өкілдері Абай сынды алып тұлғаның шын мәніндегі ұлылық дәрежесіне көтерілуіне, ақындық өнердің асқар шыңына жетуіне себепкер болып, ықпалын тигізген рухани қозғаушы күш сипатында көрінеді. Абайдың ақындық ортасы сол кездің өзінде-ақ бүкіл сахараға жаңаша поэзиялық леп таратты, тамаша дәстүрімен әйгіленді. Бұл орта, ең алдымен, қазақ топырағында Абайдың қаламы арқылы келген реалистік жыр дәстүрін ұлттық әдебиетіміздің қан тамырына сіңіріп, кеңінен таратуға алғаш мұрындық болды. Абайдың айналасындағы талантты шәкірттер ұлы ұстазының жаңа тынысты жырларын жаттап алып, қазақ даласына таратты. Сонымен қатар өздері де Абайдың отты жырларынан қуат алып, төл шығармаларын туындатты. Олардың қаламынан туған әрбір өлең ұстаз назарынан тыс қалған жоқ. Дүниеге келген әрбір шығарманы ортаға салып, талқылап отыру осынау ақындық ортасының тамаша дәстүрлерінің бірі болды. Сол арқылы талапкер жастардың шабыты шыңдалды. Абай шәкірт ақындарға үнемі ақыл-кеңесін айтып, бағыт-бағдар беріп отырды. Соның нәтижесінде шәкірт ақындардың жырларында ұстаздың терең ойлары жалғасын тауып, оның көкейін мазалаған әр қилы сезім нышандары көркемдік бояуымен өрнектеліп жатты. Абай тағылымы арқылы жас талапкерлер өз шеберліктерін шыңдап қана қоймай, ұстазының ұлылығын да барған сайын асқақтата түсті. Абай айналасындағы ақындық ортасының ең басты қасиеті де, міне, осы бірліктен, идеялық, көркемдігі жоғары шығармашылық тұтастығынан көрінеді.