Ақын аға

«Ақын аға» - М. Әуезовтың 1950 жылы Алматыдағы Қазақтың мемлекет көркем әдебиет баспасынан жарық көрген романы. Ұлы ақын жөніндегі эпопеяның жалғасы болып табылатын бұл шығармасын Әуезов Абай өмірінің аға ақын болып қалыптасқан кезеңінен бастайды. Роман «Абай аға», «Кек жолында», «Достықта», «Қазада», «Қоршауда» деп аталатын бес тараудан тұрады. Жазушының романды бұлайша атаудағы басты мақсаты - Абайды ақындар ағасы етіп көрсету болатын. Бірақ бұл сөзді орыс тілінде дәл жеткізу қиынға түскендіктен, эпопеяның жалпы атауын «Абай жолы» деп өзгертеді де, «Ақын аға» кітабындағы «Абай аға» делінген бірінші тарау эпопеяның үшінші кітабының бірінші тарауы болып жарияланады. Кітаптың көлемі 20,4 б. т., 20 000 дана болып басылған.

Тарихы

Қолжазбасы, «Әдебиет және искусство» журналында жарияланған нұсқасы (1949, №4-9) «Ақындар ағасы» деп аталған. Шығарманы кейін қайта жазған кезде Әуезов мынадай түсініктеме бер ген. Қазір қазақ тілінде ең алғаш жарияланғалы отырған «Қарашығын» және «Қастық» атты екі бөлек үзінді - «Ақын аға» романына кейіннен қосылған бөлімшелер. Соңғы айларда қазақ оқушысына кітап болып жеткен «Ақын аға» романының ішінде бұл бөлімдер болмағандықтан, жазушы романның келесі баспасын тоспай-ақ, қазір осындай өзгерту жасап, бұларды жариялауды өзінің міндет деп тусінді. Аталған қосымшалар романның қазір жарыққа шығуға әзірленіп, орысша аудармасының ішіне кіргізген жаңалықтар еді. Бүкіл Одақ жұртшылығының мол оқушысының алдына тартылу - біздің туысқан елдер әдебиеттеріндегі зор жауапты оқиға. Ұлы орыс халқының тілінде шығармаларымыздың басылып шығуы - біздерге туысқан елдер жазушыларына зор абырой да қуаныш та және сонымен бірге қасиетті жауаптылығы бар ұлы міндет. Осы жайларды ойлау себебінен «Ақын аға» романының орыс тілінде шығуы әзірлегенде, жазушы әдейі мынау үзінділерді және бұлардан басқа да бірнеше ұзақ қоспа, үстеме жайларды тыңнан кірістіре жазған болатын. Тегінде,әр жазушының көп еңбек, бейіл бөлген өзінше ең көлемді, салмақты деген шығармасы әрбір қайта бастыруда қайта қарап, ажарлап, үстемелеп көріктей тусуі жұртшылық алдындағы қымбат бағалы қарызындай болмақ керек. «Ақын аға» жөнінде жазушының ой-мүддесі , еңбек іздену осы қалыпта болған еді. Сондай қосымша еңбектен туған қосымша бөлімшелер болса да, қазақ оқушыларына әзірше мәлім емес, жоғарыда аталған екі бөлек тың тартыстар баянын әдейі білдірмекке бекіндік. Осылайша жариялаған екі үзіндінің біріншісі - романның «Достықта» деген бөліміне Әбіш пен Долговтар «Қоңыр әулиеге» жүрер алдынан қосылады. Екіншісі, ұзақтау узінді - «Қазада» деген тарауға, Оспанның жылын берер алдынан қосылады» (№202-папка, 28-29-беттер). Автор алғашқы нұсқада патша үкіметінің отарлау саясатын, жергілікті халықтарды орыстандыру бағытын ашығырақ, анығырақ, айқын көрсеткен еді. Бірақ автордың бұл идеясы, көзқарасы кезінде теріс бағаланды. Оның үстіне 50-жылдардағы саяси науқан да жазушыны бұл райдан қайтуға мәжбүр етті кітапты қайта жазуға итермеледі. «Абай жолы» деп аталуына дейін шығармаға жаңадан тараулар қосып, қалғандарын қайта жазды, бұрынғы «Достықта», «Қазада» деген тараулар «Өкініште», «Қақтығыста» деп өзгертілді, «Қарашығын» деген тың тарау қосты. «Достықта» тарауының бас жағын «Қарашығынға», қалғанын «Өкініштеге» қосты қолжазбадағы Долгополов - Долгов, одан кейін Павлов болып өзгертілді. Долгов Әбішпен бірге ауылға екі рет келсе, кейінгі түзетулерінде екіншісін қалдырып, алдыңғысын алып тастады. Оны мен байланысты көп көрініс, оқиғалар Әбішке көшірілді, антропология мен Ломброзо туралы әңгімелер, Долговтың Абай мен оның балалары жөніндегі сын-бағалары соңғы басылымдарға жіберілмеді. Сөйтіп 4 кітаптан тұратын эпопеяның бұл бөлімі кейінгілерінен көп айырым-айырмашылығы бар нұсқа ретінде қалып қойды.