Аққоюнлылар
Аққоюнлылар, кейде Ақ қойлы, (әз. Āq Quyūnlū, آق قویونلو), немесе Баяндурлар - Баяндур тайпасының басшылығымен 15 ғасырларда Тигр өзенінің жоғарғы сағасын, Тебриз, Бақы маңайын мекендеген көшпелі түрік-оғыз тайпаларының басын қосып[1], Шығыс Анатолияны, Әзірбайжанды, Иранды, Арменияны және Иракты 1378-1508 жылдары басқарған түркі оғыз тайпаларынан тұратын тарихи мемлекет.[2][3][4][5][6][7] Ақ-Қоюнлу Әзірбайжан ұлтының қалыптасуында маңызды рөл ойнады, және Әзірбайжан мемлекетінің құрылуында да ықпал етті.[8]
| Аққоюнлылар мемлекеті Aq qoyunlular آق قویونلو Монархия | |||||||
| |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||
 Аққоюнлылар конфедерациясының ағылшын тіліндегі саяси картасы, Ұзын Хасан қайтыс болған 1478 жыл | |||||||
| Астанасы | |||||||
| Тіл(дер)і | Әзірбайжан тілі | ||||||
| Басқару формасы | Монархия | ||||||
| - 1378–1435 | Kara Yuluk Osman | ||||||
| - 1501–1501 | Murad ibn Ya'qub | ||||||
| Тарихы | |||||||
| - | Орта ғасырлар | ||||||
Тарихы өңдеу
Византия империясының шежіре деректері бойынша, Ақ-Қоюнлу Понтик (Pontic) тауларының оңтүстігіндегі Байбурт (Bayburt) өңірінде 1340 жылдардан бастап белгілі бола бастайды.[9] Әулет негізін қалаушысы Қара Оспан қатарлы бірқатар әміршілері Византия ханшайымына үйленеді.[10][11]
Ақ-Қоюнлу түркілері алғаш 1402 жылы территориясын кеңейте бастайды. Әмір Темір оларға қазіргі Түркиядағы Дияр Бәкірдің барлығын сыйға береді. Ұзын Хасан 1463 жылы Венециямен, Рум елімен, Венгриямен одақтасып, Осман империясына қарсы күресті.[12] Ұзақ уақыт бойы Ақ Қоянлы өз аумақтарын кеңейте алмады, өйткені қарсылас Қара-Қоюнлу (Қара қойлы түркілер) оларды шектеумен болды. 1467 жылы Ұзын Хасан Қара-Қоюнлу түріктерінің әміршісі Жаһан шахты жеңген соң жағдай өзгереді.
Темір әулетінің лидері Әбу Саид Мырза (Abu Sa'id Mirza) жеңілген соң, Ұзын Хасан Бағдатты Парсы шығанағы маңындағы жерлермен бірге қолына алды. Ол Иранға кіріп, Хорасанға дейін ірге кеңейтті. Дегенмен, сол уақыттарда Осман империясы шығысқа кеңеюге ұмтылды, ал бұл Ақ-Қоюнлуларды орталық Анатолияда Қарамандармен (Karamanids) одақтасуға мәжбүр етті.
1464 жылы Ұзын Хасан Осман империясының күшті жауларының бірі Венециядан әскери көмек сұрайды. Венеция уәде бергеніне қарамастан бұл көмек жетіп келмеді. Нәтижеде Ұзын Хасан 1473 жылы Отлукбели шайқасында (the Battle of Otlukbeli) Османддардан жеңілді, тек бұл жеңіліс Ақ-Қоюнлуларды күйрете алмады.
Ұзын Хасан 1478 жылы қайтыс болғанда, оның орнына Халил Мырза (Khalil Mirza) келеді, бірақ ол шілде айындағы Қой шайқасында (the Battle of Khoy) кіші інісі Жақып қарамағындағы конфедерациядан жеңіледі.[13]
1478 жылдан 1490 жылға дейін билік еткен Жақып Ақ-Қоюнлу әулетін біршама уақыт сақтай алды. Алайда, билігінің алғашқы төрт жылында таққа таласқан жеті үміткерді Жақып өлім жазасына кесті.[14] Жақып қайтыс болған соң азаматтық соғыс қайта бұрық етіп, Ақ-Коюнлулар өз ішінен іріп, көршілеріне қауіп төндіруден қалды.
Сефевид ағымын ұстанатын ертедегі Сефевид әулеті Ақ-Қоюнлу билігіне қарсы бүлік шығарады. Сафавидтер мен Ақ-Қоюнлулар 1501 жылы Нахчиван (Nakhchivan) қаласында шайқасып, Сефевидтердің көсемі Исмайыл шах I Ақ-Қоюнлуларды шегінуге мәжбүр етеді.
Ақ-Қоюнлу көсемі Алуанд (Alwand) Сефевидтерден шегіну кезінде Мардиндегі (Mardin) Ақ-Қойұнлулардың автономиялы мемлекетін қиратады. Алуандтың бауыры, соңғы Ақ-Қоюнлу көсемі Мурад та Сефевидтерден жеңіледі. Мурад 1501 жылы Бағдадта аз уақыт елді ұстап тұрса да, көп ұзамай Дияр Бәкірге қайта оралады, бұл Ақ-Қоюнлу билігінің аяқтағанын көрсетті.
Билігі өңдеу
Ақ Қойұнлу әміршілері оғыз түріктерінің Бегундур немесе Баяндур руынан шыққан болып[15], олар оғыздардың негізін қалаушы мифтік атасы Оғыз қағанның ұрпақтары болып саналды.[16] Баяндурлар әскери батырдан гөрі мемлекет басқарушы ретінде көбірек танылды, әрі Транскавказдағы (қазіргі Армения, Әзірбайжан және Грузия) саудагерлер мен феодал таптардың қолдауына ие болды.[16]
Иран жаулап алынған соң Ақ-Қоюнлу билігінің шығысқа кеңеюінде Иран центр болып қоймай, Ақ-Қоюнлулардың басқару әдісі мен мәдениетінде Иранның ықпалы көрнекі болды.[17] Иран провинцияларында Ұзын Хасан бұрыннан қалыптасқан әкімшілік жүйені және оның басшыларын өзгертпей сақтап қалды, сөйтіп Иранның кейбір әулеттері Ақ-Қоюнлу билігі үшін бірнеше ұрпақ бойы қызмет еткен.[18] Ұзын Хасанның заманында төрт жоғарғы азаматтық лауазымды түгелдей ирандықтар ұстады: ұлы кеңесті (диван, divan) басқаратын уәзірлік (vizier); қаржыны басқаратын мостауфи әл-мамалек (the mostawfi al-mamalek); мемлекеттік мөр басылған моһрдар (the mohrdar); және патшалық сотты басқаратын маракур (marakur).
Османлы хаттарында Ақ-Қоюнлу патшаларының атағы араб.: ملك الملوك الأيرانية "Иран патшаларының патшасы", араб.: سلطان السلاطين الإيرانية "Иран сұлтандарының сұлтаны", парсы: شاهنشاه ایران خدیو عجم Шаханшаһ-е Иран Хадив-е Аджам, яғни "Иранның Шаханшахы және Персияның әміршісі", Джамшид шавкат ва Ферейдун раят ва Дара дераят "Жамшидтей шапағатты, әрі Ферейдун байрағындай, әрі Дарийдай дана" деген секілді сипатталады.[19] Ұзын Хасан сонымен бірге "Иран падишахы" (Padishah-i Irān) атағын иеленді,[20] бұл атақты кейін Сефевид дәуірінде Сефевид империясының негізін салушы немересі Исмаил I өзіне қайта қабылдайды.
Сыртқы сілтемелер өңдеу
Дереккөздер өңдеу
- ↑ Michael M. Gunter, Historical dictionary of the Kurds (2010), p. 29
- ↑ Aq Qoyunlu, R. Quiring-Zoche, Encyclopædia Iranica, (December 15, 1986);"Christian sedentary inhabitants were not totally excluded from the economic, political, and social activities of the Āq Qoyunlū state and that Qara ʿOṯmān had at his command at least a rudimentary bureaucratic apparatus of the Iranian-Islamic type.."
"With the conquest of Iran, not only did the Āq Qoyunlū center of power shift eastward, but Iranian influences were soon brought to bear on their method of government and their culture..""[1] - ↑ Kaushik Roy, Military Transition in Early Modern Asia, 1400-1750, (Bloomsbury, 2014), 38;"Post-Mongol Persia and Iraq were ruled by two tribal confederations: Akkoyunlu (White Sheep) (1378–1507) and Qaraoyunlu (Black Sheep). They were Persianate Turkoman Confederations of Anatolia (Asia Minor) and Azerbaijan."
- ↑ Ak Koyunlu. "Ak Koyunlu, also spelled Aq Qoyunlu (“White Sheep”), Turkmen tribal federation that ruled northern Iraq, Azerbaijan, and eastern Anatolia from 1378 to 1508 ce."
- ↑ Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopedia, vol. 1 — Santa-Barbara, CA: ABC-Clio. — P. 431. — ISBN 978-159884-336-1. "His Qizilbash army overcame the massed forces of the dominant Ak Koyunlu (White Sheep) Turkomans at Sharur in 1501...".
- ↑ The Book of Dede Korkut — F.Sumer, A.Uysal, W.Walker. — University of Texas Press. — P. Introduction. — ISBN 0-292-70787-8. "Better known as Turkomans... the interim Ak-Koyunlu and Karakoyunlu dynasties..."
- ↑ Türkmen Akkoyunlu İmparatorluğu: Türkmen Akkoyunlu İmparatorluğu makaleler antolojisi (in Turkish) — Grafiker. — P. 418. — ISBN 9759272172.
- ↑ electricpulp.com AQ QOYUNLŪ – Encyclopaedia Iranica. Тексерілді, 25 наурыз 2018.
- ↑ Eastern Turkey: An Architectural & Archaeological Survey, Volume I — Pindar Press. — P. 111. — ISBN 9780907132325.
- ↑ Minorsky, Vladimir (1955). "The Aq-qoyunlu and Land Reforms (Turkmenica, 11)". Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London 17 (3): 449. doi:10.1017/S0041977X00112376.
- ↑ Robert MacHenry. The New Encyclopædia Britannica, Encyclopædia Britannica, 1993, Үлгі:ISBN, p. 184.
- ↑ Петрушевский И.П, Государство Азербайджана в 15 в. Сб. статей по истории Азербайджана, Баку, 1949.
- ↑ Woods, John E. (1999) The Aqquyunlu: Clan, Confederation, Empire, University of Utah Press, Salt Lake City, p. 128, Үлгі:ISBN
- ↑ Woods, John E. (1999) The Aqquyunlu: Clan, Confederation, Empire, University of Utah Press, Salt Lake City, p. 125, Үлгі:ISBN
- ↑ C.E. Bosworth and R. Bulliet, The New Islamic Dynasties: A Chronological and Genealogical Manual , Columbia University Press, 1996, Үлгі:ISBN, p. 275.
- ↑ a b Charles van der Leeuw. Azerbaijan: A Quest of Identity, a Short History, Palgrave Macmillan, Үлгі:ISBN, p. 81
- ↑ Rosemarie Quiring-Zoche, "Aq Qoyunlu" Мұрағатталған 7 қазанның 2007 жылы., Encyclopædia Iranica.
- ↑ Jean Aubin. "Études Safavides: Shah Ismail I et les notables de l'Iraq Persan", JESHO 2, 1959, pp. 37-81.
- ↑ Muʾayyid S̲ābitī ʻAlī Asnad va Namahha-yi Tarikhi (Historical documents and letters from early Islamic period towards the end of Shah Ismaʻil Safavi's reign.) — Kitābkhānah-ʾi Ṭahūrī, 1967., pp. 193, 274, 315, 330, 332, 422 and 430. See also: Abdul Hussein Navai, Asnaad o Mokatebaat Tarikhi Iran (Historical sources and letters of Iran), Tehran, Bongaah Tarjomeh and Nashr-e-Ketab, 2536, pages 578,657, 701-702 and 707
- ↑ H.R. Roemer, "The Safavid Period", in Cambridge History of Iran, Vol. VI, Cambridge University Press 1986, p. 339: "Further evidence of a desire to follow in the line of Turkmen rulers is Ismail's assumption of the title 'Padishah-i-Iran', previously held by Uzun Hasan."