Аққұм қорықшасы

Аққұм қорықшасы — Батыс Қазақстан облысындағы ландшафты қорықша. 1992 жылы құрылған Аққұм қорықшасының қызмет ету мерзімі 10 жыл. Жалпы жер көлемі 7,5 мың км, Аққұм шағылын, Қандықты, Сегізсай, Қаратал және Баянас өңірін алып жатыр. Мұнда өсімдіктің 230 түрі, жан-жануарлардың 100, құстардың 60 түрі кездеседі. Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген сүтқоректілер — дала тышқандары, жабайы шошқа, елік тағы басқа мекендейді.

Аққұм алабын ландшафтық тұрғыдан қарағанда, ол Қалдығайты өзенінің ежелгі атыраулы құмды жазығы болып табылады. Төрттік дәуір кезінде суы толық, мол болған және ежелгі теңізге құйып, өз атырауын қалдырған. Құмда алап жел үрлеген қазаншұңқырлары бар төбешікті құмдардан тұрады. Орталық бөлігі бекінген шағылды-төбешікті құмдармен көмкерілген, өсімдік жамылғысынан айырылған деуге болады. Жел үрлеген бөлек қазаншұңқырлардың кей жерлерінен бірлі-жарым ағашты-бұталы тоғайлар кездеседі. Өсімдік жамылғысында құм жусаны, өлеңшөп, арша, тобылғы және басқа псаммофиттер басым өскен, ал төбешікті құмдардың шеті бекінген. Жел үрлеген қазаншұңқырларда қайың, көктерек, талдар, ал төбешіктерінде шілік өсінділері, жүзгін мен қарағандар өседі. Қалдығайты өзені аңғары шалғынды-батпақты, шалғынды-каштан аллювиалді топырағындағы шалғынды, әр түрлі өсімдікті-ағашты-бұталы өсімдіктер топтауынан тұрады. Өсімдік топтары белдеу түрінде орналасқан. Олар құрақты-бұталы өсімдіктер тобы, телімдердің арна маңы текшекемерінде әр түрлі өсімдікті-астықтұқымдас шалғындар мен қайың, көктеректер өсінділеріне ауысады.

Қандықты және Қаратал мекендері

Қандықты және Қаратал мекендері – көлтабан типті батпақты ойпауытта орналасқан орманды алаптар. Бұл орман алаптары сирек кездесетін көптеген өсімдіктердің түрлеріне, соның ішінде жылантамыр, пеллия, дрепанокладус, бәйшешек және тек осы жерде ғана кездесетін басқа да өсімдіктерге пана болып табылады.

Өсімдіктер

Қорықша аумағында өсімдіктің 243 түрі тіркелген, оның 56-сы Қазақстанның Қызыл кітабына енген. Қорықшаның батыс бөлігіндегі Сегізсай жыраларында әр түрлі-бұталы өсімдіктермен үндескен байрақты қайың, көктеректі ормандар тараған.

Бекер бетегесі өсімдік бірлестіктері төбешікті құм алқаптарында негізгі өсімдік типі болып табылады. Бұл телім Аққұм алаптарының оңтүстік-шығыс бөлігінде Баянас және Песчаная өзендерінің аралығында орналасқан. А.З.Петренко және басқаларының пікрлері бойынша астықтұқымдас бұл өскін мықты шым түзей отырып, құмды топырақты жел эрозиясынан сақтай отырып, бекітіп тұрады және шабындыққа пайдаланатып алқапты құрайды. Гүлдену кезеңінде оның ашық-қызғылт сыпырғыш тәрізді гүлшоғыры өзінше құмды-далалық ландшафты түзе отырып, желдің әсерінен баяу тербеліп тұрады. Бетеге қауымдастығымен қатар шашақбас қаңбақтың мықты жиынтық өсінділері кездеседі. Оның ашық-көгілдір шартәрізді гүлшоғырлы құмды телімінің түрлі-түсті аспектілерін береді. Шашақбасты қыңбақтан басқа Беккер бетегесі ассоциациясында осы даланың азықтық құндылығын көтеретін шөл еркекшөбі субдоминатты болып келеді. Сонымен қатар бұл бекітілген құмдардың кейбір жерлерінде шағырлы-бозды өсімдік бірлестіктерімен үндесетін бозды бетегелі өсімдік қауымдастығы орналасқан. Ол Егіндікөл ауылдық округінің аумағында 25 гектарға жуық ауданды алып жатыр. Ескерткіш типі – ландшафты-ботаникалық (далалық).

Аққұм мекеніндегі кипарис тұқымдасына жататын аршалы өсінділер құмды тамаша бекіткіш болып табылады. Оның үлкен жұлдыз тәрізді бұталары, «телпек» сияқты үлпілдек, жақсы тамырланған өскіндері шағылдың төбелері мен беткейлерін мықты жабады, оларды желден сенімді қорғайды. Арша өсінділері Қуағаш өзені жайылмасына жақын Аққұм құмының батыс және оңтүстік бөліген көмкереді.

Қарағай өсінділері Аққұм құмды мекенінің солтүстік бөлігіне өткен ғасырдың 80-жылдардың соңы мен 90-жылдардың басында отырғызылған. Қазіргі уақытта құмды қазаншұңқырларда кең жайылып өздігінен өсіп жетілуде. Қарағай өсінділерінің орташа биіктіктері 2 метрге дейін, ал кейбір жерлерде одан да жоғары болып келеді. Жалпы алып жатқан аумағы 10-15 гектар.

Қуағаш өзені аңғарының батыс беткейі Сегізсай мекенінің құрамына кіретін 8 терең сайды қиып өтеді. Сайлардың ұзындығы шамамен 3-5 км, ені 200 метрге дейін, ал тереңдігі бастауынан сағасына дейін бірте-бірте тереңдеп, 10 метрге дейін барады. Олардың жетеуінде сағасынан бастауына дейін қайыңды, көктеректі байрақты ормандар сақталған. Беткейлерден жоғары бөлігін тобылғы, аласа бадамша қаражеміс, шілік, дала шиесі, ырғай, мойыл тал сатылары мен көктерек өседі. Ағаштар сиреп, олардың орнын шалғынды дала әр түрлі шөптесін өсімдіктері мен дала бұталары басады. Қайың тоғайлары жыра түбінен сағасына жақындаған сайын жақсы өседі, биіктігі 9-10 метрге дейін жетеді, ал діңінің жуандығы 12-14 см болады. Сондай-ақ итмұрын, каспий талы, қара бүлдірген өседі. Бұл жерде шөптесін өсімдіктерден қырықбуын мен мия, көктерек тобы басым. Сай беткейлері бекінген құмдағы жусанды-сүттігенді, ақселеулі-астықтұқымдас өсімдіктер топтауына толы.

Фаунасы

Жануарлар әлемі орман, шалғынды және далалық түрлерінің араласуымен ерекшеленеді. Жалпы бұл жерде жануарлардың 100 түрі мекен етеді, оның ішінде құстың 60-қа жуық түрі, сүтқоректілердің 20-ға жуық, бауырымен жорғалаушылар мен балықтардың әр қайсысының 7 түрі, қосмекенділердің 3 түрі анықталды. Осы аумақта Қазақстанның Қызыл кітабына енген алып соқыртышқандардың ареалдары бар.<ref> Батыс Қазақстан тарих және археология орталығы материалдары