Аңысын аңдау

Тұрақты тіркестің қазіргі мағынасын бір істін бет алысын, ыңғайын байқау деп түсінеміз. Мысалы: «Бұлар әлі істеліп жатқан ұлы жұмыстың құшағынан аулақ жатқандар; ұлы думанның аңысын аңдай алмағандар» (I. Жансүгіров).

Тұрақты тіркестегі «аңыс» сөзінің тілімізде жеке, дара тұрып қолданылуы өте сирек кездеседі. Ал оның алғашқы мағынасы нені түсіндіретіндігі де беймәлім. Кейде бұл тіркес сөйлеу тілінде «аңдысын аңдау» тұлғасында да ұшырасады. Бұл да «аңысын» сөзінің төркінін тұмандандыра түседі.

Біздің байқауымызша, «аңыс» сөзінің түпкі төркіні моңғол тілі болса керек. Бұл тілде: аньсга — көздің қабығы. Егер біз мұнда тек сөз тұлғасының ұқсастығына сүйенсек, қателескен болар едік. Бірақ тіліміздегі «қас-кабағына қарау» іспеттес тіркес мағына жағынан «аңысын аңдаумен» жақын. Әрі қазақта қабаққа қарап адамның көңіл-күйін анықтау жиі ұшырасатын құбылыс. Сондықтан да болар, тіліміздегі етістіктердің біршамасы «қабақ» сөзімен тіркеске жиі түседі (қабағы түсу, қабақ қату, қабағы ашылу, қабағын түю, т. б.) Ерте кезден тіл жағынан түбірлес, тарихи жағдайлармен аралас-құралас болған моңғолдар мен қазақтар арасында сөз ауыс-түйісі болмады деу қиын. Осындай дәуірлердің бірінде моңғол тіліндегі «аньсга» сөзі қазақ халқын құраған тайпалардың біріне ауысып, «аңдау» сөзімен тіркеске түскенде қысқара түсіп, «аңысын аңдау» қалпында түрақтауы ғажап емес. Осы жобалауымыз бойынша, «аңысын аңдау» тіркесі «қабағын байқау» дегенмен мағыналас болмақ.