Ілияс Жансүгіров
Ілияс Жансүгіров (5 мамыр 1894 жыл, Алматы облысы Ақсу ауданы - 1938 жыл) — қазақ ақын, драматург, прозаик, фельетоншы, сатирик, журналист, аудармашы және қоғам қайраткері.
| Ілияс Жансүгіров | |
 | |
| Туған күні | |
|---|---|
| Туған жері |
№4 ауыл, Ақсу волості, Жетісу облысы, Ресей Империясы |
| Қайтыс болған күні | |
| Азаматтығы |
|
| Ұлты | |
| Қызметі | |
| Жұбайы |
Алғашқы жұбайы - Фатима Төребаева |
| Балалары |
Ұлдары - Жәнібек (1923-1943), Азат (1930-1997), Саят (1930) және Болат (1937-2004) |
Қысқаша өмірбаяны
- Алғашында өз әкесінен, ауыл молдаларынан сауат ашқан. Қарағаш ауылында жәдитше бастауыш мектепті бітіреді. Болашақ ақынның бұдан соңғы біраз уақыты ауылда өтеді. Орта жүздің Найман тайпасының Матай руынан шыққан.[1]
- 1919 жылы. Ташкенттегі екі жылдық мұғалімдік курсқа түседі.
- Оны бітірген соң өз ауылында мұғалім болып, кейін «Тілші» газетінде қызмет атқарады.
- 1922 жылы Верныйдағы (Алматыдағы) Қазақ ағарту институтының меңгерушілігіне тағайындалады.
- 1925 жылы Мәскеудегі Журналистика институтына оқуға түсіп;
- 1928 жылы бітіріп шыққан соң, «Еңбекші қазақ» газетіне қызметке жіберіледі. Жансүгіров шығармалық жұмыспен қатар Қазақстан Жазушылар одағын ұйымдастыру ісіне де белсене қатысқан.
- Бұрынғы ҚазАПП (1926) таратылған соң 1932 жылы Жазушылар одағын ұйымдастыру комиссиясының төрағасы болып сайланып;
- 1934 жылы өткен 1-съезге дейін қызмет істейді. Съезде Қазақстан жазушылар одағының алғашқы төрағасы болып сайланды.
- 1934–1937 жылдары Қазақ саяси баспасының редакторы, сонымен бір мезгілде;
- 1933–1936 жылдары Қазақ АКСР-і ОАК-нің мүшесі болды.
- 1937 жылы жалған саяси айыппен тұтқындалады.
- 1938 жылы ату жазасына кесілген.
- 1958 жылы ақталды.[2]
Еңбектері
Жансүгіров өлең жазуды 1912 жылы бастаған. Оның «Балдырған», «Қызыл жалау» атты өлең дәптерлері кейін, 1957 жылы Ұлттық кітапханадан табылды. Жансүгіровтың баспа бетін көрген алғашқы туындылары – «Сарыарқаға», «Тілек» деген өлеңдері. Бұлар 1917 жылы Семейде шығып тұрған «Сарыарқа» газетінде жарияланған. 1923 жылы «Сана» журналында «Мерген Бөкен» әңгімесі басылып шықты. Осыдан соң Жансүгіров өлеңдері «Тілші», «Ақжол», «Кедей еркі» газеттерінде жиі жарияланып жүрді. Осыдан былай қарай Жансүгіров халқына қаламы ұшталған, терең ойлы, талантты ақын ретінде мәшhүр болды.
Жансүгіров шығармаларының бастау алар арнасы – қазақ халқының бай ауыз әдебиеті, Абай поэзиясы, орыс және дүние жүзі әдебиетінің озық үлгілері. Оның шығармалары сан салалы, көп қырлы.
Жансүгіров халықтың бай фольклорын жинасуға, оның озық үлгілерін халық игілігіне айналдыруға, басылып кітап болып шығуына үлкен үлес қосқан. Олардың озық үлгілерін өзі жазған мектеп оқулықтары мен хрестоматияларына енгізіп, мектеп оқушыларының халықтық тарихынан, өткен өмірінен хабардар болуына зер салған. Жансүгіров әдебиет сынына да араласып, әдеби көркем сын жанрының дамуына ат салысты.
Ол А.С.Пушкиннің, М.Ю.Лермонтовтың, Н.А Некрасовтың, Максим Горькийдің, Генрих Гейне мен Виктор Гюгоның, Ғ.Тоқайдың, К.Лахутидің шығармаларын қазақ тіліне аударып, қазақ әдебиетінің әлем әдебиетімен байланысын кеңейтті. 1936 жылы А.С.Пушкиннің 100-жылдығына Ілияс Жансүгіров «Евгений Онегин» романын аударып өзінің кітабына еңгізген. Бірақ соғыс жылдары ол роман басқа кісінің атымен шығыпты. Ілияс Жансүгіров ақталғаннан кейін оның туыстары соттасып сол романды Ілияс Жансүгіров аударғанын дәлелдеді.
Библиография
- 1917 ж. - «Сарыарқа» және «Тілек» өлеңдер.
- 1923 ж. - «Байшұбар»
- 1926 ж. - «Балаларға тарту»
- 1928 ж. - «Сағанақ» атты алғашқы шығармалар жинағы.
- 1929 ж. - «Күй» поэмасы.
- 1931 ж. - «Кек» және «Турксіб» пьесасы.
- 1934 ж. - «Күйші» поэмасы.
- 1936 ж. - «Исатай - Махамбет» пьесасы.
- 1937 ж. - «Құлагер» поэмасы.
Оның сатира және сатиралық әңгімелері «Сөз Қaмысбаевқа!», «Ізет» ( «Құрмет»), «Шалғыбай» және т.б. «Ізет» жинағында жарияланды.[3]
Поэмалары
- «Құлагер» - 1936 жылдың қараша айында "Социалды Қазақстан" газетінің бірнеше сандарында жарияланды.
- "Күй" - 1929 ж. жазылған.
- "Күйші" - 1934 ж. жазылған.
- "Дала" - 1930 ж. жазылған. Алғаш "Еңбекші Қазақ" газетінің бірнеше сандарында жарияланды. 1933 ж. Семейде, 1936 ж. Алматыда жеке кітап болып басылған.
- "Рүстем қырғыны" - 1926 жылы жазылғанымен ақынның көзі тірісінде жарияланбаған. 1960 жылы шығармаларының екінші томында жарық көрген.
- "Исатай" - 1960-1964 жылдар аралығында жарық көрген ақынның 5 томдық шығармалар жинағының 2-томында жарық көрген.
- "Мақпал" - 1920 жылдың басында жазылған.
- "Байкал" - 1937 ж. жазылған.
- "Кәнпеске" - 1920 ж. "Еңбекші Қазақ" газетінде жарияланды.
- "Қолбала" - 1964 ж. Алматы облысы, Ақсу аудандық "Өмір нұры" газетінде жарияланды.
- "Қуат" - 1932 ж. "Әдебиет майданы" журналында, 1933 ж. Ұжымдық жинақта жарияланған.
- "Мәйек" - 1929 ж. жазылып, 1931 ж. жеке кітапша болып басылып шыққан.
- "Бақытты Жамал" - 1930 ж. жазылған.
- "Жорық" - 1935 ж. жазылған.[4]
Лирикалық өлеңдері
"Әнші апама" (1909), "Күзгі гүлге" (1912), "Тілек" (1912),
- 1915-1920 жылдары жарық көрген өлеңдер
"Бір соқыр баланың арманы" (1915-1916), "Жыбырлақ" (1915-1916), "Қалпымыз" (1915-1916), "Жаңылғаным" (1915-1916), "Мұңды құс" (1915-1916), "Қосылыс" (1915-1916), "Игілік" (1915-1916), "Ішім еріп" (1915-1916), "Жанды сөз" (1915-1916), "Талғамалар" (1915-1916), "Замандасқа" (1915-1916), "Бұбұлға" (1915-1916), "Алдымда" (1915-1916), "Жаз-құдаша" (1915-1916), "Маңым" (1915-1916), "Шым-шытырық" (1915-1916), "Не күйде" (1919), "Арыным" (1920), "Бейсембек "Болыс" (1920), "Ортақшыл партияға" (1920),
- 1921-1924 жылдары жарық көрген өлеңдер
"Анам тілі" (1921), "Жас бұлбұлдарға" (1921), "Жарлылар ұйымының жетісі" (1921), "Жетім" (1921), "Ағынды менің Ақсуым" (1921), "Жалпы жасқа" (1921), "Қазақы қорытынды" (1921), () "Некешілдер" (1921), "Атадан да балаға ана жақын" (1921), "Тапанша" (1922), "Бұлт" (1922), "Жанартау" (1922), "Жастар ұраны" (1922), "Жазғы таң" (1922), "Жазғытұрым" (1922), "Жазғы шілде" (1922), "Егінші" (1922), "Күз" (1922), "Қыс" (1922), "Ақсабан" (1923), "Жауында" (1923), "Мезгіл суреттері" (1923), "Меніңше" (1923), "Жел" (1923), "Бөлек-салақ ойдан" (1923), "Жас жалшыға" (1923), "Тас" (1923), "Жайлау" (1923), "Көктемде" (1923), "Баспаханадағы қыр қазағы" (1923), "Кедей тойы" (1923), "Қойшы ойы" (1923), "Ұлы күн" (1923), "Май тойында" (1923), "Сапарда" (1923), "Жоқ" (1923), "Тұңғыш тоғысу" (1923), "Қосылыс" (1923), "Боранбай не ойлап жүр" (1923), "Ықшылбай" (1923), "Саудагер тамашасы" (1924), "Ит-ай" (1923), "Жарқынбай, Беркінбай" (1923), "Қырман" (1924), "Октябрь күні" (1924), "Орақ науқаны" (1924), "Ұлт отауын тіккендер" (1924), "Өк, көк өгіз" (1924), "Желді күн" (1924), "Бұлақ бойында" (1924), "Ойлану" (1924), "Саналы жастарға" (1924), "Көлге" (1924), "Біздің күз" (1924), "Ленин өлді" (1924), "Түн" (1924), "Ажырауда" (1924), "Лермонтов" (1924).
- 1925-1930 жылдары жарық көрген өлеңдер
"Ленин тірі" (1925), "Беташар" (1925), "Желді Қарағай" (1925), "Сабын" (1925), "Саптыаяқ" (1925), "Көш-қон" (1925), "Коммуна" (1925), "Сұрау" (1925), "Жетісу суреттері" (1925), "Оқимын" (1925), "Саудың сандырағы" (1925), "Өтініш" (1925), "Көш-жөнекей" (1925), "Тас шешей" (1925), "Бөбек бөлеу" (1926), "Жауын" (1926), "Заман" (1926), "Майдан" (1926), "Ауылдың алды" (1926), "Жүдеу жүрек" (1926), "Күн шыққанда" (1926), "Күнгей" (1926), "Ресей жері" (1927), "Шал мен кеіні" (1928), "Қазақ қызы" (1928), "Қақпан" (1928), "Бүгінгі дала" (1928), "Мавзолей" (1929), "Алатау" (1929), "Домбыра" (1929), "Қазақстан" (1929), "Шоқпарға" (1929), "Кәне, шыдар қай майдан?" (1929), "Гималай" (1929), "Серт" (1930), "Алтын қазан" (1930), "Ақын мен Мақым" (1930), "Түс" (1930), "Апырым-ай, жан қысылды-ау" (1930), "Жүр ме екен Сәуле" (1930), "Жаным жылама" (1930),
- 1931-1937 жылдары жарық көрген өлеңдер
"Тракторшыға" (1931), "Октябрь екпіні" (1931), "Жаңа тұрмыс" (1931), "Екпінділер мен прогульщик" (1932), "Социалды көмек" (1932), "Бесжылдықтың ерлері" (1932), "Бақыттымын" (1932), "Кавказ" (1932), "Үйге келем" (1934), "Үмітке" (1934), "Мәскеу-Қазақстан" (1934), "Тұлпарға" (1936), "Белорус халқына" (1936).
Сатиралары
"Ақым мен Мақым" (1930), "Бай бәйбіше" (1927), "Бақтың әдісі" (1923), "Басқа пәле тілден" (1935), "Борнабай не ойлап оқып жүр" (1923), "Газ емес, концерт" (1929), "Ит-ай" (1923), "Қуыршақ" (1929), "Құйрықты базар" (1927), "Құқ" (1928), "Өк, көк өгіз!" (1924), "Өлген молданың өсиеті" (1923), "Саясат қошқарлар" (1922), "Сұрпақпай Сұғанақ" (1928), "Сыншы-ақ" (1915), "Сонымен, кетіп барам..." (1929), "Сөз Қамысбаевқа" (1929), "Төрешілдіктің түрлері" (1929), "Шошқа" (1931), "Ұяның ұясы" (1928).
Есте қалдыру
Республикада бірнеше мектеп, көше, аудан, шаруашылыққа, Талдықорған қаласындағы Жетісу Мемлекеттік университетіне оның есімі берілген. Сол қалада ақынның өмірі мен шығармашылығына арналған әдеби-мемориалдық мұражай жұмыс істейді.
Отбасы
Ол 4 рет үйленді.
- Бірінші әйелі (1912-1914) - Жамила, нағашысының жесірі (жергілікті байдың қызы)[5]
- Екінші әйелі (1922-1925) - Аманша Берентаева, жүкті кезінде және денсаулығы нашар кезінде қайтыс болды, босану алдындағы айқастарға төтеп бере алмады, сол кезде Жансүгіров Мәскеудегі коммунистік журналистика институтында оқуға кетті.
- Үшінші әйелі (1929-1931) - Фатима (Бәтима) Төребаева. Некедегі балалар: ұлы Саят және қызы Сайра. Фатима Мәскеуге оқуға кеткен кезде Жансүгіров әйгілі мұғалім Біләл Сүлеевтің әйелі Фатима Ғабитовамен қарым-қатынас орната бастайды. 1931 жылы Жансүгіров Фатима Төребаевамен ажырасып, 1943 жылы туберкулезден қайтыс болды.
- Төртінші әйелі (1932-1938) - Фатима Ғабитова Зайнуллиновна (ұлттық татар) (1903-1961). Біләл Сүлееваның ұсталуына байланысты ол ажырасып, Жансүгіровке, ал ол қайтыс болғаннан кейін Мұхтар Әуезовке үйленді.
Фатима Ғабитоваға үйленген балалар:
- Қызы - Үміт Жансүгірова (1933), дәрігер.
- Қызы - Ильфа Жансүгірова-Жандосова (1935) - мұғалім, неміс тілінің мұғалімі, Ілияс Жансүгіров атындағы қордың бұрынғы президенті.
- Ұлы - Болат Ілиясұлы Ғабитов-Жансүгіров (1937-2004) - танымал қазақстандық сценарист және кинодраматург.
Фатима Төребаеваға үйленген балалар:
- Саят Жансүгіров (1930) - кенші, техника ғылымдарының кандидаты.
Асырап алынған балалар:
Ілияс Жансүгіров Фатима Ғабитованың Біләл Сүлеевпен некесінен екі бала асырап алды:
- Ұлы - Жәнібек Сүлеев (1923-1943) - Ұлы Отан соғысында Смоленск маңында қаза тапты.
- Ұлы - Азат Сүлеев (1930-1997) - түрколог.
Қазақ әдебиетіндегі орны
Ілияс Жансүгіров қазақ әдебиетінің барлық жанрларында қалам тартып, елеулі туындылар берген әмбебап дарын. Әсіресе ол өзінің аса қуатты суреткерлік талантын поэзия жанрында көрсетіп, күллі қазақ әдебиетінің мақтанышына айналған туындылар берді.
Ілияс әдебиетке халық фольклоры дәстүрінен, аз оқуымен және біршама кештеу - 20-жылдардың басында келді. Бірақ ол сол кездің өзінде халық өмірін жетік білетін, қазақ тілінің байлығын тамаша меңгерген бозбала еді. Өте қабілеттілігі мен ізденгіштігінің, жігершілігінің және жаңадан құрылып жатқан қоғамның қоңыр төбел ортадан шыққан талапты жастың оқып, білім алуына жылы қабақ танытуының арқасында, ол біршама қысқа уақыттың ішінде тез жетіліп, аршындап алға озды. Алматы, Ташкент, Мәскеу оқу орындарында жақсы мағынасындағы қомағайлықпен білім алды, өз бетімен де көп оқыды, орыс және әлем классикалық әдебиетін зерттей оқып, үздік туындыларын орыс тілінен қазақшаға аударды. Осы аралықта жазуға да төселіп, қоғамдық жұмыстарға, әдебиет ісіне белсене қатысты. Алғашқы жинағы 1928 жылы 34 жасында жарық көрген Ілияс 5-6 жылдың ішінде қатарынан арындап алға озып, Абайдан кейінгі дәуірдің аса көрнекті ақынына айналды. Прозалық, драматургиялық талантты кесек туындыларын айтпағанда, "Күй", "Күйші", "Құлагер" сияқты классикалық шығармалар тудырды. Ілияс поэзиясы — ойға - қанат, сезімге нәр беретін, ешқашан ескірмейтін, мәңгі жас поэзия.
Қазақтың Абайдан кейінгі замандағы аса дарынды да арынды ақыны Ілияс Жансүгіровті, әдетте, өзі шалқар шабыт, керемет құштарлықпен көсіле жырлаған Ақан серінің Құлагеріне ұқсастырады. Айтты-айтпады, екеуінің дүлдүлдігінде ғана емес, тағдыр-талайында, қайғылы өлімдерінде де ұқсастық бар. Бәйгенің алдын бермейтін қас жүйріктерге ғана тән намыскерлікпен жанын сала зымырап бара жатқан Көктұйғынды омыраулап, кең тыныспен жүйткіп келе жатқан Құла пырақ межелі жер -Жыландысайға еңкейісте, үстіндегі баланың тізгінін босатып, тақымын сәл қымтып қалуы мұң екен, жұлдыздай аға жөнеледі. Сол сәтте қалтарыстан тап берген қарақшы кер құланы маңдайдан айбалтамен періп өтеді де, қайран тұлпар қара жер қақ айырылғандай гүрс етіп құлап қала береді. Кемеліне келіп, ақындық бәйгесінде арындап алға шыққан шағында Ілияс та тоталитарлық жүйенің құрбаны болып, мұрттай ұшты. Әйтсе де әмбебап дарын айналасы 10 жылда проза мен драматургияда, әсіресе поэзияда әдебиетіміздің алтын қорына жататын айтулы туындылар беріп, артына аса мол көркем мұра қалдырды.
Дереккөздер
- ↑ «Найман» этнонимі жəне найман тайпасының рулары жөнінде
- ↑ Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. — Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010 жыл.ISBN 9965-26-096-6
- ↑ І.Жансүгіров атындағы Жетісу Университеті.Әдеби мұрасы. Мұрағатталған 9 мамырдың 2021 жылы.
- ↑ Ілияс Жансүгіров: энциклопедия Алматы. «Кітап» баспасы 2019. 256-268 бет.
- ↑ Святослав Антонов. Путь Ильяса: история жизни поэта Жансугурова. Vox Populi (8 октября 2015). Дата обращения: 8 октября 2015. Архивировано 4 августа 2016 года.