Баастық Ирак
Баастық Ирак (ресми атауы Ирак Республикасы) деп 1968–2003 жылдары аралығындағы Баас социалистік партиясының басшылығындағы Ирактың тарихын атайды. Бұл кезең жоғары экономикалық өсумен және өркендеумен басталды, бірақ Ирактың әлеуметтік, саяси және экономикалық тоқырауымен аяқталды.
| Ирак Республикасы араб.: الجمهورية العراقية (1968—1992) араб.: جمهورية العراق (1992–2003) Баас партиясының билігіндегі Ирак (1968–2003) | |||||||||
| |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||
| Ұраны араб.: وحدة، حرية، اشتراكية (1991—1968) «Бірлік, Бостандық, Социализм» араб.: الله أكبر (1991—2003) «Аллаһ Ұлы» | |||||||||
| Әнұраны والله زمان يا سلاحي Уалла Заман Я Селлаһи ("Ұзақ уақыт өтті, о, менің қаруым!") (1968–1981) أرض الفراتين Ард үл-Фуратайн ("Екі өзең жері") (1981–2003) | |||||||||
| |||||||||
| Астанасы | Бағдат | ||||||||
| Ірі қалалары | Бағдат, Мосул, Басра, Керкүт, Сулеймания, Эрбиль | ||||||||
| Тіл(дер)і | араб тілі (ресми), күрд тілі, Ассирия тілі (ресми емес) | ||||||||
| Діні | 2003 жылғы санат бойынша: Ислам — 90% Христиандық — 5% | ||||||||
| Ақша бірлігі | Ирак динары (IQD, коды 368) | ||||||||
| Аумағы | 437 072 км² (1999) 438 317 км² (2002) | ||||||||
| Халқы | 22 802 063 адам (1999) 24 931 921 адам (2002) | ||||||||
| Басқару формасы | Унитарлы бірпартиялық Баастық социалистік мемлекет (1968–1979)
Тоталитарлық тәртіптегі Унитарлы бірпартиялық Баастық социалистік мемлекет (1979–2003) | ||||||||
| Президенті | |||||||||
| - 1968–1979 | Ахмед Хасан әл-Бакр | ||||||||
| - 1979–2003 | Саддам Хуссейн | ||||||||
| Тарихы | |||||||||
| - 17 шілде 1968 | 17 шілде төңкерісі | ||||||||
| - 22 шілде 1979 | Баас партиясы тазартылуы | ||||||||
| - 22 қыркүйек 1980 – 9 тамыз 1988 | Иран-Ирак соғысы | ||||||||
| - 2–4 тамыз 1990 | Ирактың Кувейтке басып кіруі | ||||||||
| - 20 наурыз 2003–15 желтоқсан 2011 | Ирак соғысы | ||||||||
| - 3–12 сәуір 2003 | Бағдат үшін шайқас | ||||||||
.svg){kind=small}
.svg)
.svg)
"Баас" атауы бар социалистер партиясы қансыз 17 шілде төңкерісі нәтижесінде билікке келді. Баас партиясының мүшесі Ахмед Хасан әл-Бакр бұрыңғы президент Абдель Рахман Арефтың ізбасары болды. 1970 жылдарының ортасына қарай Саддам Хусейн елдің де-факто басшысы болады, бірақ Ирак президенті лауазымын тек 1979 жылы иеленді. Әл-Бакрдың де-юре билігі кезінде елдің экономикасы өсіп, Ирактың араб әлеміндегі беделі артты. Алайда елдің тұрақтылығына бірқатар ішкі факторлар қауіп төндірді, олардың арасында үкіметтің Ирак шиит-мұсылман қауымының әртүрлі фракцияларымен, сондай-ақ солтүстіктегі Ирак күрдтері қауымдастығымен қақтығысы болды. Бұған қоса, Шатт әл-Араб су жолына қатысты екі жақты шекаралық дауларға байланысты Ирактың көршілес Иран Императорлық Мемлекетімен қақтығысы елдің тұрақтылығына үлкен қауіп болды.
1979 жылы әл-Бакрды қызметінен босатқаннан кейін Саддам ресми түрде оның орнына Ирактың бесінші президенті, Революциялық қолбасшылық кеңесінің төрағасы және Баас партиясының аймақтық қолбасшылығының премьер-министрі және бас хатшысы болды. Саддамның билікті басып алуы шииттер бастаған Ирактағы үкіметке қарсы наразылық толқыны кезінде орын алды. Ресми түрде зайырлы болған Баас партиясы наразылықтарды қатаң түрде басып тастады. Осы уақыт аралығындағы тағы бір саясаттағы өзгеріс Ирактың Иранға қатысты сыртқы саясатында болды. Жуырда шах Мохаммед Реза Пехлевиді тақтан тайдырған және елде теократиялық ислам мемлекеті тәртібін орнатқан Рухолла Хомейни халқы шиит Иран мемлекетінің жаңа басшысы болды. Қарым-қатынастың тез нашарлауы 1980 жылға қарай Иран-Ирак соғысына әкелді. Ирак басшылығы Иранның революция кейінгі ішкі бейберекеттігі ирандықтарды әскери тұрғыдан әлсіретіп жіберді, осылайша ел оңай нысанаға айналды деп сенді. Бұл түсінік дұрыс емес болып шықты, соғыс сегіз жылға созылды; соғыс жылдары Ирак экономикасы нашарлады және ел өзінің соғыс әрекеттерін қаржыландыру үшін шетелдік несиелерге тәуелді болды. Нәтижесінде соғысқа БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесі араласады да, Иран-Ирак соғысы еш территориалды өзгеріссіз аяқталады.
Соғыс аяқталған кезде Ирак экономикалық күйзеліске ұшырап, шет елдерге миллиондаған доллар қарыз болып, несие берушілерін өтей алмай қалды. Осы кезде Кувейт мұнай өндіруді әдейі арттырып, халықаралық мұнай бағасын айтарлықтай төмендетті және Ирак экономикасын одан әрі әлсіретіп, Ирак басшылығына қарыздарын қайтаруға қысым жасады. Екі жақты келіссөздер кезінде Ирак Кувейт басшылығына мұнай өндіруді азайту үшін қысым көрсете бастады, сонымен қатар Кувейтті Ирак мұнайын ұрлауымен айыптады. Ирак басшылығы Кувейт егемендігін бұзғаны үшін өтемақы төлеуді талап етпесе, әскери әрекетпен қорқытты. Келіссөздер ақыры үзіліп, 1990 жылы 2 тамызда Ирактың Кувейтке басып кіруіне әкелді. Нәтижесінде АҚШ бастаған коалицияның халықаралық реакциясы соңында Ирактың жеңілісіне әкелген Шығанақ соғысына әкеліп соқты. БҰҰ Баас режимін әлсірету үшін соғыстан кейін Иракқа қарсы экономикалық санкциялар бастады. Елдің экономикалық жағдайы 1990 жылдары нашарлады, бірақ 2000 жылдардың басында Ирак экономикасы қайта өсе бастады, өйткені бірнеше елдер БҰҰ санкцияларын елемеуді бастады. 11 қыркүйекте әл-Қағиданың Америка жеріне жасаған шабуылдарынан кейін Америка Құрама Штаттары «Терроризмге қарсы соғыс» жариялады және Иракты «Зұлымдық осінің» бір бөлігі деп атады. 2003 жылы Америка Құрама Штаттары бастаған коалиция күштері Иракқа басып кірді, ал Ирактың Баастық режимі бір айға жетпей ыдырады.