Байсып, паңсып...

«Байсып, паңсып...» - Абайдың кейін табылған өлеңі. Ақынмен ұзақ жылдар жолдас болған қарт Шар ауданының тұрғыны Қосылбек Байғұттыұлынан 1940 ж. жазып алынған. Көлемі әрқайсысы 4 тармақтан тұратын 7 шумақ. Жас ұрпаққа бойын аулақ ұстайтын бес дұшпанын көрсетіп, қашанда құлшына құмартып, асық болатын бес асыл ісін айқындап берген Абай өзі де, қандай қыспақ көрсе де ақиқат пен әділдіктің ақ жолынан таймай, адамгершіліктің алауын жарқырата лаулатып, мәңгілік шамшырақтай жоғары көтеріп өткен. Бүл жолда ол бай-кедей, жақын-жат деп бөлмей, әділ төрелігін тура айтқан, ел ішіндегі арамтамақтарды, жатып ішер жалқауларды, менменсіген билікшіл мансапқорларды, мал-мүліктің буына пісіп, құдайын ұмытқан шала мастарды, тере алдында майысқан жарамсақтар мен қулық-сұмдықпен халық үстінен күн кешкен алаяқтарды жер-жебіріне жете шенеп отырған. Ақын осы тұрғыда өз әкесі Құнанбайдан, бауырлары Тәкежан, Майбасар, Әзімбайлардан бастап оғаш қылықтарын беттеріне басып, қалың бұқара алдында әшкерелеуден танған емес. Абай бүл өлеңінде туған ағасы Тәңірбердінің дүйім жұртқа белгілі өтірік пен өсекке жақын, қуыс кеуде, менмен тұлғасын тап басып, жасанды, жәдігөй бейнесін ашық айтады. Оның туған ағасына тап бұлай шүйілуінің де себебі бар. Мінез-құлықтары, алға қойған мақсат-мүдделері жас кездерінде-ақ басқа-басқа болған ағайынды екі жігіт келе-келе біржолата ажырасып тынған. Оған Тәкежанның дүниеқорлығы, арамдығы, екіжүзділігі себеп болса керек. Оның тіпті, әулет ортасындағы ыржың-тыржыңмен ғана шектелмей, жасырын айла-шарғымен Абай дұшпандарының тобына қосылғаны да белгілі. Ақынға қарсы Оразбай бастаған сойқанды топтың Ши түбіндегі баталасуына тілек қосып, 1898 жылғы Мұқыр сайлауындағы аты шулы жанжалдың демеушілерінің бірі болған. Ағасының осы сатқындығын сезген ақын: «Менің жауым бауырымда отыр ғой, бүйткен елде қайтіп күн көрем...», - деп қатты налыған. Бірақ бүл шығарманың тууына екеуара басараздық қана себеп болмаған. Өлең, ең алдымен, елді әбден жайлап алған озбырлыққа, екіжүзділік пен өсек-аяңға қарсы ақынның өзегін өртеген наразылығын танытады. Бұл - Абай шығармаларының өзекті тақырыбы. Ал Тәңірберді сол типтік тұлғаның нақты көрінісі ғана. Ақын нақты бейненің өрескел қылықтары арқылы бүкіл қоғамға тән кемшіліктерді сынға алады, қайырсыз малға желіккен, қолынан түк келмейтін қуыс кеуделіктің әлеум. зардабын ащы тілмен әшкерелейді. Өлең кісінің шымбайына бататын өткір де зәрлі тілмен жазылғанына қарамастан сырғып, жеңіл оқылады. Туынды 4, 6, 7 буынды -а, -а, -б, -а түріндегі ұйқаспен жазылғанымен, лекітіп бір-біріне жалғасып келетін тұтас жыр үлгісін еске түсіреді. Композициялық құрылымы жағынан іштей шартты түрде 2 бөлімнен тұратын сияқты. 1-бөлімде Тәңірбердінің мінез-құлқындағы барша жағымсыз қасиеттері ашылса (алғашқы 5 шумақ), 2-бөлімде осындай оғаш мінезді адамның кісі жиіркенерлік қылықтары тұжырымдалады. Екі бөлім жігі ашылмай, бірін-бірі толықтыра түскен. Өлең алғаш рет ақын шығармаларының 1961 жылғы толық жинағына енгізілген. Кейінгі басылымдарында ешқандай текстол. өзгерістер кездеспейді. Қарақалпақ тіліне аударылған.