Байтақ

Байтақ, ұлан-байтақ. Көп жағдайда, бұл екі сөз осылайша, тіркесіп келген күйде, жиі қолданылады. Кейде көркем әдебиетте бірінен - бірі ажырап, басқа сөздермен де тіркеседі. «...Ұлан ұзақ Сарыарқаға ...көз тастайды» (Е. Жанпейісов. Аталған кітап, 97). «...сонау байтақ мал даласын қамтымақ».

«Байтақ» сөзінің тарихы жөнінде жеке-дара пікір жоқ емес. Р. Сыздықова сөз төркіні туралы «... өте ертеде парсы тілінен енген болу керек.» Парсыша «пайтахт» сөзі «астана» (дәлме-дәл: тахтың төменгі жағы) дегенді білдіреді дей келіп, «байтақ» сөзі кейін келе қазақ тілінде «жұрт», «кең, үлкен, ұшы-қиырсыз» деген ауыспалы мағыналарға ие болғандығын айтады (Сөздер сөйлейді. 1980, 43, 44 Н. Оңдасыновтың «Парсыша-қазақша түсіндірме сөздігінде» де «байтақ» сөзінің ауыспалы мағынасы — шексіз, кең деп берілген (1974, 67)) Р. Сыздықова келтірген Шалкиіз, Махамбет өлеңдеріндегі «байтақ» парсының «пайтахт» сөзінен өрбуі мүмкін. Мұны К. Юдахин шығарған «Қырғызша-орысша сөздік» те растайды (байтақ — орыс. столица). Бірақ дәл осы «байтақ» қазақ тілінде «кең, ұшы-қиыры жоқ, үлкен» мағынасына ауысқан деген пікірге қосылу қиын. Өйткені тағы бір тілдің дерегі мұны қолдауға қарсы. Араб тілінде: бидағ —шөл; дала (орыс. пустыня; степь) сияқты екі мағына береді. Осы сөз түркі тілдеріндегі дыбыс сәйкестіктерінің заңдылығына байланысты «байтақ» қалпына дейін құбылып, мағына жағынан өзгеріске ұшырамай-ақ жеткен. Дәлірек айтқанда қазақ тілінде де, «дала» мағынасын иеленген.

Тіркестің бірінші сыңары «ұлан» туралы бірер сөз. Е. Жанпейісов аталған еңбегінде «ұлан» сөзін түркі тілдерінің кейбіреуінде кездесетін «оғлан» («ұл» мағынасындағы) сөзімен тектестіреді. Мұны өзі келтірген «асыл ұлан» тіркесіндегі «ұланмен» жарастыру орынды. Сөзін сабақтай түсіп, ол: «Әуезов бұл «ұлан» сөзін байтақ, үлкен, ұзақ мәнінде келтіреді» деп түйеді. Бұған қосылуға да кейбір тілдің деректері ырық бермейді. Якут тілінде біздегі «үлкен» мағынасы —«улахан» тұлғасында айтылады. Егер, кейде біздің тілімізде «қ», «ғ», «г» дыбыстарының түсіріліп айтылатынын ескерсек (кей тілдерде — сарық, бізде — сары; қазақ тілі диалектілерінде — құмған, кигіз, әдеби тілде — құман, киіз т. б.), «улахан» тұлғасыныд «улаан», одан әрі — ұлан болуы таңданарлық жайт емес. Тіпті әрегірек барсақ, «ұлан» сөзін моңғол тілінен шығаруға да болады. Онда: уудам — кең; олон — кең, қалың. Осы тұлғалардың қай-қайсысы да біздің тілімізге ауысқанда «ұлан» қалпына дейін өзгеруі дыбыс сәйкестіктері заңына сәйкес (н~м, д~л, о~ұ сияқты). моңғол тілі деректерінен гөрі, «ұлан» сөзінің төркінін «улахан» сөзімен ұштастырған жөн сияқты. Сөйтіп, «ұлан-байтақ» тіркесі — түркі және араб тіліндегі сөздерден өрбіп, қазіргі түсінікке сәйкестіре айтсақ—«кең, үлкен дала» дегенді ұғындырады екен.