Байтұрбай Бектұрұлы

Байтұрбай Бектұрұлының өмірбаяны

Байтұрбай Бектұрұлы- 1810-1890 жылдар шамасында ғұмыр кешкен қазақтың шешен, айтулы билерінің бірі. Ол қазіргі Талдықорған өңірі Көксу өзенінің бойындағы ауылда дүниеге келген. Байтұрбайдың ата-тегі қазақ шежіресіндегі Жалайыр тайпасы одан Сыпатай баба, бірер атадан кейін Шәлімбет - Кенже болып таралады. Байтұрбай алты ағайынды екен, Естұрбай, Алмабек, Танашбай деген туыстары желіден құлын, көгеннен қозы үзілмеген аухатты бай кісілер бопты. Олар қыста Лабасы тауы, Қызылбастау, Шилібастау, Мұқыр тау, жоталарын қыстау етіп, жазда Көксу, Қаратал өзен бойларын жайлап келген.

Байтұрбай жасында ауыл молдаларынан хат танып, сауат ашып алады да, ересек кезінде шығыс елдерінің әдеби, мәдени мұрасымен өзінше танысып, білімін толықтыра береді. Ол сонымен бірге қазақтың қиссашыл ақын-жырауларының және би-шешендермен, хан, сұлтандардың кезінде айтып кеткен билік, кесім, шешен сөздерін зердесінде молынан сақтап, жаттап өседі. Сол тәңіректегі аға билердің, ақын-жыршылардың жанында жүріп ел басқару, халыққа қамқорлық көрсету, олардың дау-дамай, көкейкесті талап, тілектерін шешіп беру істеріне жиі араласып, ел құрметіне ілігіп жүреді. Оның "Кара қылды қақ жара" айтқан әділ билігімен шешен де, білгір, тапқырлығына риза болған ел әуелі болыс, кейін бүкіл Сыпатай аталығына би етіп сайлап алады. Сөйтіп, ол сол атыраптағы аты әйгілі Құнанбай, Жәлменде, Сүйінбай, Бақтыбай, Қожбанбет, Байқоржын тәрізді аға сұлтан, би-шешен, ақын-жырау, қажы-қалпелермен жиі кездесіп, олармен сырлас-мұңдас істес-қызметтес, ағайын-жегжат боп, халыққа қалтқысыз қызмет етеді.

Байтұрбай Бектұрұлы туралы әңгіме

Байтұрбай бидің елге сіңірген ерекше билік, қамқорлык, адалдық, адамгершілік қызметі жөнінде әлгіде есімдері аталған би-шешен, ақын-жыраулардың кезінде айтқан баға-пікірлері де ел есінде сақталыпты. Бір жолы Жәлменде би былай депті:

Ел-жұрты мақтан етті Байтұрбайды,

Басқар деп ел-жұрты Сыпатайды.

Тізгінін қолына алып, билік құрды,

Бытырап ауып кеткен елін жиды.

Сол Жәлменде би айтқандай сонау бір жұт жылы Сыпатай елі ашаршылыққа, жоқшылыққа ұшырап, көбісі Әулиеата, Шымкент, Ташкент жаққа ауып кетеді. Ел-жұрты аштық, жұт апатына ұрынып ел бірлігі сетінеген, ағайын-туысы, бала-шаға шетінеген осы бір қиын кезең бәрінің де, әсіресе Байтұрбай бидің де кабырғасын қайыстырады. Көп кешікпей көктем шығып, жадырап жаз келеді. Байтұрбай бастаған Сыпатай елінің сирексіп қалған халқы қайтадан ұйысып, жоқтан бар жасап, тірлік ете бастайды. Байтұрбай би бір топ жігіттерін ертіп Оңтүстікке жол тартады. Іле бойын кезіп жүріп 30-40 үй жалайыр аулын елге қайта көшіреді. Әулиеата, Ташкент, Шымкент шаһарларын аралап, ол қалаларға орнығып қалған Сыпатайдың Бердіқожа, Қантөре, Қосалы, Төлебай, Еркінбай. Сапар, Изат әулиеттерін ұзын саны 50-60-тай жанұяны елді-еліне көшіріп әкетеді. Елге ел; малға мал қосылып осылайша ыдырап кеткен ел қайтадан іргелі аймаққа айналады. Осының барлығы Байтұрбай сияқты халық қамқоры болған ата-бабаларымыздың кейінгі ұрпаққа мирас етіп қалдырып кеткен азаматтық еңбегінің арқасы - дейді, бүгінгі қариялар.

Байтұрбай би Бектұрұлының ауылдастарына, замандастарына көрсеткен адамгершілік қызметі өз алдына бір төбе. Бұған мың дәлелдің біреуін ғана атап өтейік. Жалайыр оның ішінде Сыпатай елінде Бақтыбай ақын мен Мәйке қыз хикаясы кеңінен жайылған. Халық жырауы Бақтыбай Жолбарысұлы сол өңірдегі атақты Байғоз байдың өзі келбетті сұлу Мәйке деген ақын қызына ғашық болады. Екеуі бір-біріне кездесе алмай жүреді. Бақтыбайдың кедейлігі, Мәйкенің бір байдың мырзасына айттырып қалың малын алып қойғаны тосқауыл болады. Жаздың бір күнінде Мәйке қыз өзінің бір топ нөкерлерімен Бақтыбай аулына барады. Сөйтсе, Бақтыбай егіс даласында бидайын орып жүр екен дейді. Сол жерде екеуі айтыса кетеді. Он жеті жасар Мәйке қыз, қырық жастағы Бақтыбайды кедейсінеді. Мәйке қыз:

- Қораң толған малың жок,

Кедейсің сорлы құның жок,

Кім сөлейді сөзіңді? -

десе, Бақтыбай:

Байтұлақ тартар атымды,

Сөйлейтұғын ерінбей

Байтұрбай сөйлер сөзімді,

Ебінің соққан желіндей -

деп, Байтұрбай биге арқа сүйейді.

Не керек, сөздің қысқасы, екі араға Байтұрбай, Жәлменде билер түсіп, екі жақты келістіріп, екеуін некелеп косады. Міне, Байтұрбай мен Жәлменде билердің қамқорлығының арқасында Бақтыбай мен Мәйке үбірлі-шүбірлі жарасымды жанұя болып кетеді.

Байтұрбай тапқыр да, шешен би болумен бірге, теге жырлайтын ақын да болыпты. Ол кез-келген жерде тамашаны қыздырып, өлең-жыр айтар екен. Бір жолы жастар одан ата-тек шежіресін сұрапты. Сонда Байтұрбай:

- Сыпатай арғы тегім, ағам Кенже,

Құрбылар толып жатыр бізден өзге.

Атамның аты-жөнін сұрап алып

Айтарсың шежірелеп талай жерге.

Бабамыз Шәлімбеттің кенжесі екен,

Терезесі олардың тендес екен.

Атамыздың болыпты төрт баласы,

Ауылдың жақын екен екі арасы.

Төрттеуі бір анадан туған екен,

Өсіпті үш жүздей боп дәл шамасы.

Атамның аты-жөнін айтып бердім,

Жарыктық өткендердің бәрін тердім... 

Мұндай кенеттен жырланған өлеңдер Байтұрбай биде көп болған, бірақ хатқа түспеген. Байтұрбай би сексен жасында дүниеден өткен. Бейіті Шүлет кырқасында. Бүгінде оның үрім-бұтактары Талдықорғандағы Көксу бойында, "Байтұрбай ауылы", "Байтұрбай асуы", "Байтұрбай қыстауы", жайлауы деген елді-мекендерде еңбек етеді. Байтұрбай би жөніндегі дерек-мәліметтерді бізге жолдаған еңбек және соғыс ардагері, Рахметулла Толқымбеков қария.