Балтақай Толғамбаев

Балтақай Толғамбаев (1901-1973), жазушының досы. Әуезовпен жас кезінен таныс, ауылдары көрші болған. 1919 ж. жаз айында ақ гвардияшылар мен қызыл әскерлер казак ауылдарын кезек-кезек қырғынга ұшыратып, күйзелткен тұста Әуезов елді орынсыз қырғыннан кұткару үшін, қызылдың екі барлаушысына жол бастатып, Семейге Балтақайды жұмсап жібереді. Ауылға қайтпай, жұмысқа орналасып қалуды тапсырады. Содан 1922 жылдың күзіне дейін Семей қаласында мектептің күзетшісі болып орналасады, косымша дәріс алады. 1924 ж. жаз айында Б. Шыңғыстың сыртындағы жайлауға Әуезовті ертіп барады. Мұхтар кооператив серіктестікті ашады. 107 шаңырақ Бақанастың бойына кешіп барып, тоған қазып егін салады. Сөйтіп ел аштықтың құрығынан құтылады. Кооператив 1928 ж. тәркіге ұшырап, соңы аштыққа ұласады. Ұзақ үзілістен соң Әуезов 1939 ж. Шыңғыстауға сапарлап келеді. «Абай» романына керекті деректерді жиыстырады. Сол сапарда Балтақайдың үйінде жатып, Абайдын өмірбаянын жақсы білетін Әрхам, Исрайыл, Қатпа, Боқаш, Тілеке, Қабыш, Әлімбет, Ермұса, Мұхтар Бәшеев, Жұмақұлбай, Жақып, Оразалы іспетті шежіре адамдардың естеліктерін жазып ала¬ды. Бұдан кейін 1943, 1945, 1957 ж. Шыңғыстауға келген сапарларында да Балтақайдың үйінде жатқан. Оның Манатай атты баласын 1945-46 ж. Алматыға алдырып, өз үйінде тұрғызып, оқытады. Әуезов өзіне арнайы жасатқан домбырасын Балтақай кейін әнші Ж.Кәрменовке сыйға берген. Мұхтар мен Балтақайдың арасындағы достық қарым-қатынасқа өздері ғұмырдан озғанша ешқандай кіреуке түспеген. 1955 ж. Мұхаң Балтақайға хат жазып, Берілідегі әке-шешесінің, аға-қарындасының зиратына белгі қойып, кейін тас бейіт орнатуды тапсырады. Бұл өтінішін Балтақай орындайды. Ал күмбез тұрғызуға шамасы жетпейді, бірақ қорымнан белгі тұрғызады. Балтақай туралы Әуезов өзінің «Ақын елінде», «Көрген, сезген жайлардан» атты мақалаларында ерекше айтқан. Балтақайдың суреті жазушының мұражай-үйінің көрмесіне қойылған.