Уикипедия

Барылдауық қоңыздар

Барылдауық қоңыздар немесе Барылдақ қоңыздар, Ызылдақ қоңыздар (лат. Carabidae) – қатты қанаттылар отрядына жататын түн қоңыздары, жыртқыш қоңыздардың үлкен тобы. Жер шарында кең тараған 25 мыңдай түрі белгілі, оның 1000-ға жуығы Қазақстанда кездеседі, негізгі туыстары: Сarabus, Сaolosoma, Сіcіneea.

Барылдауық қоңыздар
Carabus auratus
Carabus auratus
Ғылыми топтастыруы
Дүниесі: Жануарлар
Жамағаты: Буынаяқтылар
Табы: Жәндіктер
Сабы: Қатты қанаттылар‎
Кіші сабы: Adephaga
Ұлы тұқымдасы: Caraboidea
Тұқымдасы: Carabidae
Latreille, 1802

Олардың көбісі ұшу қабілетінен айырылған, есесіне өздерінің ұзын аяқтарымен өте жылдам жүгіреді. Барылдақ қоңыздар - белсенді жыртқыштар. Олар қоңыздармен, жұлдызқұрттармен, құрттармен, шырышты ұлулармен айқасуға мүмкіндік беретін күшті жақтармен қаруланған.

Барылдауық қоңыздар күндіз топырақ арасында жасырынып, түнде қорек іздейді. Сопақша денесінің ұзындығы 1 – 2 мм-ден 80 – 90 мм-ге дейін барады. Түсі көбінесе жылтыр қара, қара, жасыл болады. Жіңішке 3 жұп аяқтары жүгіруге, ауыз қуысы кеміруге жақсы бейімделген. Басы кеудесінен айқын бөлектенген, ұзын мұртшалары бар. Барылдауық қоңыздар дернәсіл және қуыршақ сатылары арқылы дамиды. Жұмыртқаларын тамыз айында топырақ арасына салады, олардан 15 – 20 күнде дернәсіл шығады. Дернәсілдер топырақтың тереңірек қабаттарында қыстап, көктемде жер бетіне шығады да, дәнді өсімдіктердің жапырағымен қоректенеді. Мамыр айында пайда болған қуыршақ 12 – 15 күнде қоңызға айналады. Барылдауық қоңыздардың көпшілігі жәндіктерді, моллюскілерді, құрттарды, т.б. жеп пайда келтіреді. Ал кейбір түрлері (мысалы, астық, тары, т.б) дәнді дақылдардың зиянкестері. Барылдауық қоңыздардың 8 түрі қорғауға алынып, Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген. [1]

Таралуы

өңдеу

Олардың таралу кеңістігі - арктикалық тундрадан тропикалық ормандарға дейін, бірақ кей түрлерінің сиреп кеткені соншалық, қамқорлыққа мұқтаждық танытып отыр. Мәселен, Авинов барылдақ қоңыздары, венгер, Геблер және кавказдық қоңыздар Ресейдің Қызыл кітабына ендірілген. Олардың мөлшері қоңыздардың тіршілік ететін мекенін жоюдың кесірінен күрт азайып кетті. Бұған ауыл және орман шаруашылығына инсектицидтерді де қолдану үстеме соққы болып отыр. Сирек түрлерге жататындардың бірі - сұлуденелі аңқыма-алтын-көк-жасыл топшылы ірі барылдақ қоңыз. Қоңыздардың көпшілігі жерде несібесін теріп жүргенде, аңқыма өз олжасын ағаштардан іздейді. Бір жазда бір қоңыз жұпсыз жібекқұртының 200 жұлдызқұртының түбіне жетеді. Ал олар - қылқанжапырақты орманның нағыз зиянкес жаулары. Дегенмен осы барылдақ қоңыздар ауа-райын, қоршаған ортаға тез үйреніп, бірден бейімделеді. Және де олар қазіргі кезде барлық жерде өмір сүреді де айтуға болады.

Қажетті абиотикалық факторлар

өңдеу

Барылдақ қоңыздарға ең маңызды абиотикалық факторлардың бірі ол ылғалды жер немесе топырақ. Қоңыздың көптеген түрлері ылғалды және температурасы жоғары емес биотоптарды қажет етеді. Көбінесе бұндай факторлар жыртқыш-полифагтар үшін қажет. Ал фитофагтар болса өз ылғалдылығын қалпына келтіре алатындықтан оларға бұл факторлар аса қажет емес. Сондай-ақ, паразитоидтар араларында ылғалсыздыққа және жоғары температураға шыдамды түрлері табылады.

Тәуліктік өмір сүру салты

өңдеу

Осы қоңыздардың барлық күн және түн тіршілік түрлері белгілі. Көктемде жер ылғалдылығына, төмен температураға байланысты түнде тіршілік ететін қоңыздар күндіз де тіршілік ете бастайды. Осылай көктемде жазық жерде бұл қоңыздарды еркін көруімізге болады. Ал жаз басында альпі көгалдарында түнде тіршілік ететін, дегенмен күндіз аса белсенді болатын Carabus, Pterostichus, Calathus және Nebria секілді қоңыздар кездестіре аласыз. Бір қызықтығы бұндай құбылыс әсіресе Карпат және Кавказдың ылғалдың облыстарына тән. Ал Орталық Азия мен Шығыс Кавказда бұл аз. Топырақ ылғалдығының азаюы мен температура көтеріле бастауына байланысты көпшіліг түнгі өмір салтына көшеді. Көп түрде белсенділік тәулік ішінде күншығыс кезіне қарағанда күнбатыс кезінде болады. Бұның себебі ылғалдылық дефициті. Яғни күншығыс кезінде температура көтеріледі, ал ылғалдылық соған байланысты күрт түседі. Ал күнбатыс кезінде керісінше температура төмен түсіп, ылғалдылық көтеріледі. Сонымен қатар күншығыстағы белсенділік аз болу себебі күн инсоляциясы болуы мүмкін.

Классификациясы

өңдеу

Бұл барылдақ қоңыз түрлері мен тұқымдастары әлі күнге дейін анықталуда және олардың саны өте көп.

Дереккөздер

өңдеу
  1. ↑ Қазақ Энциклопедиясы

Сілтеме

өңдеу


  Бұл — мақаланың бастамасы.
Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз.
Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет.
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Барылдауық_қоңыздар&oldid=3118487» бетінен алынған