Уикипедия

Баскілер

Баскілер (баск Euskaldunak, ис. Vascos, фр. Basques) — Испанияның солтүстігінде және Францияның оңтүстік-батысында Баск жерлерін мекендейтін халық. Жалпы саны 2,5 млн. адам.

Баск
Euskaldunak
Ең көп таралған аймақтар
 Испания

2,3 млн.

 Франция

230 000

 Аргентина

3 млн.

 Чили

4,5 млн.

 Мексика

2,5 млн.

 Куба

1,5 млн.

 Бразилия

1 млн.

Тілдері

испан тілі, француз тілі, баск тілі

Діні

католицизм

Автоэтнонимі

өңдеу

Васко («баск») сөзі латынның «uasco» сөзінен шыққан (- n негізі, жанама васкон, көпше - васкон) — Римге дейінгі және римдік кезеңде Испанияның Баск елінде өмір сүрген ежелгі васкон халқының атауы.

Эндоэтнонимі

өңдеу

Испанша — «Vascos»; французша — «Basques»; ағылшынша — «Basques»; каталанша — «Bascos»; немісше — «Basken»; италянша — «Baschi»; голландша — «Basken»; португалша — «Bascos»; румынша — «Basci»; түрікше — «Basklar»; орысша — «Баски»; белорусша — «Баскі»; украинша — «Баски»; валлийша — «Basgiaid»; норвегше — «Baskere»; галисийша — «Vascos».[1]

Этнонимі

өңдеу

Кей аңыздарда бұлар аман қалған атланттардың ұрпақтары деген аңыздар бар. Кейбір тарихшылар оларды 3,5 мың жыл бұрын Кавказдан келген және грузиндермен ортақ шыққан деп болжайды. Баскілер Еуропаға кроманьондармен бірге келді деген гипотеза бар. Кейбір зерттеушілер баскілерді Еуропаның солтүстігінде біздің эрамызға дейінгі 8 мың жылдай өмір сүрген тайпалардың ұрпақтары деп санайды.[2]

Нәсілі

өңдеу

Олар ірі европеоид нәсілінің үнді-жерорта теңізі тобына жатады.

Сырт келбеті

өңдеу

Сыртқы ерекшеліктері:

  • Биіктігі: орташа
  • Дене бітімі: қалыпты
  • Шаштың түсі: қоңыр
  • Шаш құрылымы: түзу
  • Көздің түсі: қоңыр/ашық аралас/көк
  • Көз саңылауының көлбеуі: көлденең
  • Тері түсі: ашық күңгірт
  • Қас пішіні: түзу
  • Еріннің қалыңдығы: жұқа
  • Мұрын түбі: жоғары
  • Бет сүйектерінің ені: тар
  • Жақ пішіні: тар
  • Маңдай пішіні: тік
  • Маңдай биіктігі: жоғары.[3]

Испан баскілері мезоцефалиялық (орташа цефалиялық индекс 78), ал француз баскілері суббрахицефалиялық (орташа индекс шамамен 82). Баскілер – орташа бойлы адамдар (Испанияда орташа бойы 164 см, Францияда 166 см).[4]

Тілі

өңдеу

Баск, испан, француз, тілдерінде (заң жүзінде қабылданған) сөйлейді. Жазуы латын әліпбиіне негізделген. Баск тілі немесе эускара (эускара) оқшауланған палео тілдеріне жатады. Жалпы теорияға сәйкес, ол басқа топтармен байланысы жоқ тәуелсіз тіл.[5]

Жазуы

өңдеу

Бірнеше ғасырлар бойы баск тілінде стандартты орфография болған жоқ, Роман тілдерінің емле ережелері жиі қолданылды. 1964 жылы Корольдік Баск тілі академиясы (Euskaltzaindia) жаңа, нормаланған орфографияны ұсынды, ол қазір барлық жерде дерлік қолданылады.

Латын графикасына негізделген қазіргі жазуы:
Aa Bb Cc Dd Ee Ff Gg Hh Ii Jj Kk Ll LLll Mm Nn Ññ Oo Pp Qq Rr RRrr Ss Tt TSts TXtx TZtz Uu Vv Ww Xx Yy Zz[6]

Діні

өңдеу

Баскілер өте діндар және дінге сенушілердің көбі — католиктер. Ал 18-ші және 19-шы ғасырдың басына дейін бұл адамдар пұтқа табынушылық көзқарастарды ұстанды және бүгінгі күнге дейін олардың өмірінде дәстүрлі сенімге көзқарастар бар.[7] Соңғы жылдары шіркеудің тарихы төмендеді. Қазіргі уақытта, қоғамдық сауалнамаға сәйкес, баскілердің 50% -дан сәл астамы құдайға сенетінін айтады, ал қалғандары агностик немесе атеист. Дінге жас ұрпақ арасында скептицизм (күдікпен қарайтын) айтарлықтай өсуде, ал аға буын дінге көбірек сенеді. 2012 жылы өздерін католик деп санайтын баскілердің үлесі 58,6% құрады, 24,6% дінге сенбейтін және 12,3% баскілер атеистер болды.[8]

Негізгі қоныстану аймағы және халқы

өңдеу

Баск халықтары Испания территориясында – Наварра, Гипускоа, Бискай, Алава провинцияларында, сонымен қатар Франция территориясында – Атлантикалық Пиреней департаментінде тұрады. Испаниядағы баскілер саны 2008 жылы 2360 мың адам, Францияда шамамен 230 мың адам деп бағаланады. Баскілердің ұрпақтары Аргентинада (3 млн адам), Чилиде (4,5 млн адамға дейін), Мексикада (2,5 млн адамға), Кубада (1,5 млн адамға дейін), Бразилияда (1 млн адамға), АҚШ-та және т.б. басқа елдерде тұрады.[9]

Тарихы

өңдеу

Басклердің арғы тектері — васкон, вардул, каристи тайпалары. Орта ғасырларда солтүстік бөлігі Франция, оңтүстігіндегілер Кастилия ықпалында болғанымен, өздерінің әдет-ғұрпын, дәстүрін, тілін, мәдениетін сақтап қалды. Рим билігі кезінде олар өз тілдерін сақтай отырып, романизацияға қарсы тұрды.

 
16 ғасырдағы аға баск әйелдері

Үнемі жаулап алушыларға қарсы тұруға мәжбүр болған (орта ғасырда солтүстік басктар Францияның, оңтүстігі - Кастилияның саяси ықпалы аймағында болды), басктлер азаттық күреске ықпал еткен көптеген қауымдық дәстүрлерді сақтап қалды.

XIX ғасырдың аяғында Испанияда үлкен ауқымға жеткен басклердің ұлттық қозғалысы қалыптасты. Республикалық Испанияда үш провинция кіретін Баск елі (Наваррасыз) автономияға ие болды (1936-37). 1940-1950 жылдары испанизация күшейе түсті. Баск еліне Испанияның басқа аудандарынан жүздеген мың қоныс аударушылардың келуінің арқасында өнеркәсіпте жұмыс істеу үшін испан тілді элемент күшейе түсті.

1960-1970 жылдары туған жердің мәдениеті мен тарихына қызығушылық күрт өсті, жеке баск тіліндегі мектептер тез тарай бастады. 1970-ші жылдары оны бұқаралық ақпарат құралдары қолдана бастады. 1970-1980 жылдардың тоғысында Баск елі, одан кейін Наварра автономиялық мәртебеге ие болды.[10]

Кәсібі

өңдеу

Негізгі ауыл шаруашылығы дақылы жүгері (баскілер оны Еуропада алғашқылардың бірі болып игерген), бау-бақша, жүзім шаруашылығы, мал шаруашылығы дамыған, ал ертеде теңіз балық аулау, кит аулау, кеме қатынасы дамыған. Баскілер балық аулап қана қоймай, киттерді де аулаған. XII ғасырға қарай бұл сауда олар үшін ең маңыздыларының біріне айналды. Бастапқыда кит аулаушылар Бискай шығанағын игеріп, олар теңізге жақсы көрінетін жағалау бойына мұнаралар тұрғызды. Су бетінде кит байқалған бойда аңшылар қайықтарға тиеліп, олжаға қарай жүзді. XIV ғасырдан бастап баскілер Британ аралдарының айналасындағы суларды игерді, ал екі ғасырдан кейін балық аулау географиясы одан да кеңейе түсті: кит аулаушылар Исландия мен Ньюфаундленд жағалауларына жетті. Бүгінде олардың қатысуы ХХ ғасырда Солтүстік Америкада табылған кемелердің қалдықтарымен, сондай-ақ Сент-Пьер Мен Микелон архипелагының Елтаңбасымен еске түседі, оның элементі Баск елінің туы болды.[11]

Тұрмыс салты

өңдеу

Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары. Баск қонысының шашыраңқы түрде келеді. Екі немесе үш қабатты, толығымен немесе ішінара тастан жасалған, көбінесе әктелген және балкондармен, жабық галереялармен және карниздермен безендірілген, төбесі (кейде өте тік) шифер немесе плиткамен жабылған. Жоғарғы қабаттарда тұрғын үй және қосалқы бөлмелер бар.

 
Басклердің Испаниядағы тұрағы

Дәстүрлі киімдері. Ұлттық киім тұтастай күнделікті қолданыстан шығып қалды. Оны тек халықтық мерекелерде, дәстүрлі карнавалдарда көруге болады. Қоныстарына байланысты ұлттық киім үлгілері де әр түрлі. Наваррада әйелдер алтын, күміс жіптермен тігілген қысқа қара күртеше, көгілдір көйлек киіп, мойындарына алтын, күміс алқа-моншақтар, бастарына жібек бант тағады. Қыздары жеңі кең ақ көйлектің сыртынан қынама белтартқыш киеді. Ер адамдары балағы тізелікке жететін қысқа қара шалбар, күміс түймелі күртеше, қысқа жүн шұлық, былғарыдан тігілген кебіс киеді.

Баскілердің бас киімі көптеген еуропалық елдердегідей: қара, көк, қызыл немесе ақ түсті матадан жасалған жалпақ берет (боина). Беретті кішкентай ұлдардан бастап үлкендерге дейін барлық ер адамдар дәстүрлі костюммен де, күртешелермен де үйлестіре киеді. Испанияда ерлер мен әйелдерге альпаргаттар аяқ киім ретінде жиі қолданылады. Баск әйелдерінің дәстүрлі бас киімі - ақ орамал. XVIII ғасырға дейін жас әйелдер әртүрлі және өте сәнді стильдегі шалма түрінде ақ материалдың бір бөлігін бастарына ораған. Қазіргі уақытта орамалдың түйіні бастың артқы жағында, маңдайда немесе иек астында бекітіледі, ал артқы ұшы арқаға еркін ілінеді. Сырт киімдердің көне үлгілері, дөрекі жүн матадан, қой немесе ешкі терісінен тігілген киімдер, әсіресе бақташылар арасында сақталған. [12]

Дәстүрлі тағамдары. Баск асханасының ерекшелігі Испания мен Францияның тағамдарының дәстүрлерінің үйлесуі болып табылады. Баск тағамдары балық тағамдары мен теңіз өнімдерінен жасалған тағамдарға негізделген. Еттен, сиыр еті шошқа етіне қарағанда жиі тұтынылады. Баск асханасының рецепттерінде шөптер мен хош иісті дәмдеуіштер қалыпты қолданылуы бар.

Дәстүрлі Баск тағамдары бидай мен жүгері нанынан, сүттен, қой ірімшігінен, шошқа етінен жасалған түрлі тағамдардан тұрды. Бұрышпен мол дәмдеуіштермен көкөніс қоспаларын дайындайды. Баск елінің аумағында өндірілетін және өсетін кейбір өнімдер мен азық-түлік шикізаты негізінен өз аймақтарында кең таралған. Мәселен, Баск тағамдарын дайындауда Толоса қара бұршақтары, Орозко хоризо шұжығы, Идиасабал қой ірімшігі, Герника жасыл бұрышы, теңіз ұлулары, Гетариядан құрғақ ақ шарап және Байонна шөп ликері.

Дәстүрлі баск рецептері теңіз өнімдеріне бай. Мұнда олар сарымсақ пен чили бұрышымен қуырылған жыланбалықтан тұратын Ангулас деп аталатын тағам дайындайды. Өз шырынындағы трескадан немесе паприка қосылған тұздықтағы бискей стиліндегі треска, «Сия» соусындағы кеспе балық өте дәмді болып келеді. Тәтті Баск тағамдарынан ешкі сүтінен жасалған десертті (Куажада), қамырға, кілегейге және карамельге негізделген тәтті Гоксу десертін атап айтуға болады. Сусындардан ең көп таралғаны - алма сидрі.[13]

Фольклоры. Баскілер ежелден билерімен танымал болды, оларда негізінен ер адамдар биімен басым болды. Ұлттық билер сыбызғы, флейта, барабанның сүйемелдеуімен орындалады, суырып салма ақындар айтысы жақсы дамыған. Дәстүрлі спорттық жарыстар (олардың ішінде доп ойыны пелота), сондай-ақ импровизацияланған әншілердің турнирлері танымал.[14]

Танымал тұлғалары

өңдеу
 
1 қатар: III Санчо, Хуан Себастьян Элькано, Игнатий де Лойола, Франциск Ксаверий, Лопе де Агирре, Фаусто Эльхуяр 2-ші қатар: Томас де Сумалакарреги, Арно Мишель д’Аббади, Хулиан Гайарре, Пабло Сарасате, Пио Бароха, Рене Кассен 3-ші қатар: Хорхе Отейса, Пит Сенарруса, Эдуардо Чиллида, Долорес Ибаррури, Джон Гараменди, Бернардо Ачага 4-ші қатар: Леопольд Эйартц, Мигель Индурайн, Хосе Мария Оласабаль, Эдурне Пасабан, Иманоль Аринордоки, Хаби Алонсо
  • III Санчо — 1004 жылдан бастап 1035 жылға дейін Наварра елінің патшасы.[15]
  • Хуан Себастьян Элькано — испандық теңізші, баск отбасында туған.[16]
  • Игнатий де Лойола — Рим-католиктік әулие, иезуит орденінің негізін қалаушы, Баск елінде туған.[17]
  • Франциск Ксаверий — католиктік әулие және миссионер.[18]
  • Лопе де Агирре — конкистадор, Баск елінде туған.[19]
  • Фаусто Эльхуяр — испан химигі, француз тектес баск.[20]
  • Томас де Сумалакарреги — испан карлистерінің жетекшісі.[21]
  • Арно Мишель д’Аббади — франциялық зерттеуші, географ, этнолог, лингвист және астроном, әке жағынан баскілік.[22]
  • Хулиан Гайарре — испандық опера әншісі (тенор).[23]
  • Пабло Сарасате — испандық скрипкашы және композитор.[24]
  • Пио Бароха — испан жазушысы, романист.[25]
  • Рене Кассен — француз заңгері және қоғам қайраткері.[26]
  • Хорхе Отейса — испан (баск) мүсіншісі.[27]
  • Пит Сенарруса — саясаткер, Айдахо штатының Мемлекеттік хатшысы, баск иммигранттарының ұлы.[28]
  • Эдуардо Чиллида — испан (баск) мүсіншісі.[29]
  • Долорес Ибаррури — испан және халықаралық жұмысшы қозғалысының қайраткері.[30]
  • Джон Гараменди — американдық кәсіпкер, саясаткер және Демократиялық партияның мүшесі.[31]
  • Бернардо Ачага — баск жазушысы, қазіргі баск әдебиетінің ең ірі өкілі.[32]
  • Леопольд Эйартц — француз ғарышкері - CNES зерттеушісі.[33]
  • Мигель Индурайн — испаниялық велосипедші.[34]
  • Хосе Мария Оласабаль — баскілік кәсіби гольф ойыншысы (Испания).[35]
  • Эдурне Пасабан — испандық альпинист.[36]
  • Иманоль Аринордоки — баск тектес француз регби ойыншысы.[37]
  • Хаби Алонсо — испан кәсіби футболшысы.[38]

Бейнетаспалар

өңдеу

Дереккөздер

өңдеу
  1. ↑ Баскілер — Euskaldunak https://nacio.at.ua/publ/nacionalnosti/baski_euskaldunak/2-1-0-5
  2. ↑ Баск елінің тарихы https://spainnordtur.com/istoriya-strany-baskov/
  3. ↑ Европеоид нәсілінің антропологиялық типтері. https://andy-sinclair.livejournal.com/144324.html?ysclid=lt9le1yinm726813896
  4. ↑ Баскілердің нәсілдік түрі https://vk.com/wall-192270486_13054?ysclid=lt9kgag3q3657542887
  5. ↑ Испан баскілері қалай және қайдан пайда болды https://ispaniya.com/kto-takie-baski?ysclid=lr8tu8r4bw587370533
  6. ↑ Баск тілінің фонологиясы. Тексерілді, 11 маусым 2024.
  7. ↑ Баск елі:-дәстүрлер, фестивальдар және жергілікті тұрғындардың менталитеті https://www.orangesmile.com/destinations/basque-country/traditions-729.htm
  8. ↑ Баскілер https://alphapedia.ru/w/Basques
  9. ↑ Баскілер https://studentopedia.ru/kulturologiya/baski---etnografiya-ispanii.html
  10. ↑ Кожановский А.Н. Баскілер http://www.etnosy.ru/node/111
  11. ↑ Баскілер - Еуропадағы ең жұмбақ халық. https://www.sports.ru/tribuna/blogs/his_foot/3183057.html?ysclid=lr827pvfc6447465866
  12. ↑ Баск ұлттық киімдері https://costumer.narod.ru/text/europa/baski-costume.htm
  13. ↑ Баск асханасы. http://findfood.ru/cooking/baskskaja Мұрағатталған 2 наурыздың 2024 жылы.
  14. ↑ Әлем халықтары / Баскілер http://www.etnolog.ru/people.php?id=BASK
  15. ↑ Ресей энциклопедиясы 2004-2017 https://old.bigenc.ru/world_history/text/3534408?ysclid=lta9yeibu7961896380
  16. ↑ Хуан Элькано. Магеллан үшін бірінші айналымды аяқтады. https://dzen.ru/a/Xm5KFc5KiRbNjtKz
  17. ↑ Игнатий де Лойола https://dzen.ru/a/YNxHQjOiL2r_fcC-
  18. ↑ Франциск Ксаверий https://www.jesuits.global/saint-blessed/saint-francis-xavier/
  19. ↑ Лопе де Агирре https://concepture.club/post/rubrika_2021/true-story-of-lope-de-aguirre?ysclid=ltaaxv2d5c820048932
  20. ↑ Фаусто Эльхуяр https://www.scientificlib.com/en/Chemistry/Biographies/FaustoElhuyar.html
  21. ↑ Томас де Сумалакарреги https://www.britannica.com/biography/Tomas-de-Zumalacarregui-y-de-Imaz
  22. ↑ Арно Мишель д’Аббади https://peoplepill.com/i/antoine-thomson-dabbadie
  23. ↑ Хулиан Гайарре https://www.peoples.ru/art/theatre/opera/tenor/julian_gayarre/?ysclid=ltactq25i714545134
  24. ↑ Пабло Сарасате https://proza.ru/2018/02/26/1597?ysclid=ltad24bwwn198596074
  25. ↑ Пио Бароха https://ru.thpanorama.com/articles/literatura/po-baroja-biografa-estilo-literario-temas-frecuentes-y-obras.html
  26. ↑ Рене Кассен https://www.peoples.ru/state/statesmen/rene_samuel_cassin/?ysclid=ltb4yh6pwd189310335
  27. ↑ Хорхе Отейса https://www.wikiart.org/ru/khorkhe-oteysa
  28. ↑ Пит Сенарруса https://buber.net/Basque/2022/03/07/fighting-basques-pete-t-cenarrusa-love-for-all-things-basque/
  29. ↑ Эдуардо Чиллида https://wikious.com/en/Eduardo_Chillida
  30. ↑ Долорес Ибаррури https://womantory.livejournal.com/299324.html?ysclid=ltb5z0hqxn784245923
  31. ↑ Джон Гараменди https://www.thefamouspersonalities.com/profile/business-men-john-garamendi
  32. ↑ Бернардо Ачага https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B5%D1%80%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%B4%D0%BE_%D0%90%D1%87%D0%B0%D0%B3%D0%B0
  33. ↑ Леопольд Эйартц https://www.esa.int/Science_Exploration/Human_and_Robotic_Exploration/Astronauts/Leopold_Eyharts
  34. ↑ Мигель Индурайн https://www.peoples.ru/sport/cycling/miguel_indurain/?ysclid=ltb6zbtge8616573649
  35. ↑ Хосе Мария Оласабаль https://en.wikipedia.org/wiki/Jos%C3%A9_Mar%C3%ADa_Olaz%C3%A1bal
  36. ↑ Эдурне Пасабан http://russianclimb.com/russian/edurne_pasaban_k2.html
  37. ↑ Иманоль Аринордоки https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%80%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D1%80%D0%B4%D0%BE%D0%BA%D0%B8,_%D0%98%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%BB%D1%8C
  38. ↑ Хаби Алонсо https://24smi.org/celebrity/116817-khabi-alonso.html?ysclid=ltb7gxk793469985925
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Баскілер&oldid=3356227» бетінен алынған