Батыс Европаның XI-XV ғасырлардағы мәдениеті

Білім және ғылым

Дүние жүзіндегі түсінік ұлғайып келеді.

Қалалар мен сауданың дамуына байланысты адамдар көбіне туған жерлерін тастап кете бастады. Еуропа жолдарынан көптеген көпестерді , қолөнершілерді , кезбе артистер мен тауап етушілерді кездестіруге болатын еді.

Кресшілер жорығы кезінде еуропалықтар дүниенің соншалықты кең , сан алуан екендігін көзімен көрді; оларда жаңа елдерге деген құштарлық пайда болды. Кейде саяхатшылар христиан елдерінен алысқа шығып, басқа елдердің өмірі жөнінде қызықты мәлімет әкеліп тұрды.

XIII ғасырда Қиыр Шығыс елдері жөнінде Венеция көпесі, әрі саяхатшысы Марко Поло шынайы әңгіме қалдырды. Ол ширек ғасыр шамасындай өз отанынан қашықта өмір сүрді, көп жыл қытайда тұрды, бұл елдің жағдайын ден қойып бақылады. Саяхатшы Италияға қайтып оралғаннан кейін кітап жазып, Азия халықтарының өмірі мен әдет-ғұрпы жөнінде әңгімеледі. «Марко Полоның кітабы» көпке дейін географиялық карта жасау үшін нұсқау қызметін атқарды.

Білімнің дамуы

Өсіп келе жатқан қалаларға және король өкіметіне сауатты адамдар керек болды. Саудадан түсетін пайданы есептеу, қалалық советтерде іс жүргізуді қажет етті. Корольдарға дайындығы бар чиновниктер мен соттар керек болды. Қалаларда шіркеулік емес мектептер пайда бола бастады. Олар жеке меншікті немесе қала советі қаржысымен қызмет ететін мектептер болатын. Шіркеу мектептеріне қарағанда, бұл мектептер жазу мен арифметиканы тәуір оқытты , табиғаттану жөнінде кейбір мағлұматтар бар.

Еуропада XII ғасырда тұңғыш жоғары мектептер – университеттер пайда болды. Олар даңқты мұғалімдері бар қалаларда ашылды. Бұларда оқу латын тілдерінде жүргізілді, сондықтан түрлі елдердің жастары оқи алатын болды.

Университеттерде дін оқуын, заңдарды, медицинаны оқыды. Студенттер оқытушылардың лекциясын тыңдап, жазып алып отырды, ұғымсыз жерлерін сұрап біліп отырды.

Лекцияларды диспуттар толықтырып отырды. Бұл алдын ала берілген сұрақтар бойынша сөз таласы- білім сынау жарысы болды. Диспуттар кейде қызу өтіп, оған қатысушылардың төбелесімен аяқталатын.

Еуропада XV ғасырда 65 университет болды. Бұлардың ішінен Париж , Болонье (Италияда) , Оксфорд (Англияда),Прага, Краков (Польшада) университеттері жұртқа белгілі болған.

Қалалардың өсуіне байланысты шіркеудің мектепке беделі жүрмей қалды. Сауаттылық біртіндеп феодалдар мен қала тұрғындары арасына тарай бастады.

Ғылыми білімдердің дамуы

Шіркеу дүниедегінің барлығы құдайдың дегенімен болатындықтан, адам табиғат сырына жете алмайды деп түсіндірді. Дінбасылардың ғылымға деген көзқарасын атақты дінбасы айқын көрсетті.

Шаруашылықтың дамуы шіркеу іліміне байланысы жоқ нағыз ғылыми білімнің пайда болуына жәрдемдесті. Шаруалар егістік жерді өңдеуді жақсартты, оның ерекшелігін білді, ауа райына, жануарлар мен өсімдіктерге бақылау жасады. Қолөнершілер металдар мен тастардың қасиетін зерттеді, түрлі тәжірбиелер жүргізді, бояу мен шыны жасады.

Орта ғасырларды астрология және алхимия сияқты ерекше ғылымдар дамыды. Астрология жұлдыздарға қарап, болашақты болжауға болады-мыс дегенді айтты. Королбдап, қолбасшылар мен саяхатшылар қандай болмасын іске кірісер алдында астрологтармен ақылдасты. Алхимиктер кез келген металды алтынға айналдыра алатын «сиқырлы тасты» іздеумен шұғылданды. Алхимиктер бояуды, металл қорытпаларын, дәрі-дәрмектік заттарды алудың тәсілін ашып, жетілдірді, көптеген химиялық аспаптар жасап шығарды.

Қалаларда ғалымдар пайда болатын, олардың көзқарастары шіркеумен қайшы келді. XIII ғасырда Англияда атақты ғалым Роджер Бекон өмір сүрді. Ол бақылаудың және тәжірбиенің арқасында ғана білім алуға болады екенін дәлелдеді. Ол сол үшін түрмеде папаның бұйрығымен көп жылдар отырды.

Кітап басуды ойлап табу

Қолөнер мен сауданың дамуына байланысты қалада сауаттылық өсті. Мектеп оқушылары мен студенттерге барған сайын оқулықтар көбірек керек болды. Қала тұрғындары әдебиетке көңіл қойды.

XIV ғасырда Еуропада қағаз жасау етек алды. Тексті көбейту үшін ағаш немесе мыс тақтаға әріпті ойып салып, онан қағазға басып түсірді, бірақ бұл көп жұмысты күтті.

XV ғасырдың орта шенінде неміс Иоганн Гутенберг кітап басуды ойлап тапты. Ол ұзаққа созылған және қажымас еңбектен кейін металдан жеке әріптерді (литерды) құюдың тәсілін тапты. Гутенберг басу станогын да ойлап тапты.

Гутенберг 1445 жыл шамасында тұңғыш кітапты басып шығарды. Кітап басуды тапқаннан кейін жарты ғасыр ішінде Еуропада 1100 баспахана жұмыс істеді.

Кітап басуды ойлап табу – адамзат тарихындағы аса зор жаңалықтардың бірі. Ол білімді , ғылымды , әдебиетті алға бастырды.

Өнер және әдебиет

Сәулет өнері(архитектура)

XV ғасырда Батыс Еуропада үлкен құрылыс басталды. Бай шіркеу сансыз дінге сенушілерді сыйғызу үшін храмдарды кеңейтті. Құрылыстардың белағашы тас күмбердермен алмастырылды.

Роман храмы – биік мұнарлы алып ғимарат. Роман храмдары өзінің сұстылығымен және күрделігімен қамал тәрізденіп, католик шіркеуінің құрметіне сенім тұғызуға тиіс болды.

XII ғасырдың аяғынан бастап қала тұрғындары сауда үйлерін, ратушалар, соборлар, ауруханалар, қонақ үйлерін салды. XII-XV ғасырларда салынған құрылыстар готикалық құрылыстар деген ат алды.

Бейнелеу өнері

Роман храмдарының қабырғалары суретке толы болатын, ол суреттерден құлшылық етушілерге «әулиелерге» мен құдайдың сұсты суреті қарап тұратын.

Бейнелеу өнерінің аса зор жетістігі кітап миниатюрасы болатын .

Әдебиет

Ақындар халық өлеңдері мен аңыздарды жинады, феодалдардың соғыстағы ерлігі және басынан кешкен оқиғалары туралы өлеңмен жазылған романдар мен дастандар жазды.

Ең атақты эпикалық дастан – «Роланд туралы жыр» XII ғасырдың бас кезінде Францияда жазылды. Бұл дастанда Ұлы Карл Испаниядан шегінген кезде граф Роланд отрядының ерлікпен қырылғаны туралы айтылады.

«Роланд туралы жырдан» үзінді

Таянды ажал...

Граф та мұны сезінді,

Жиып ап бойға соңғы күш, соңғы төзімді,

Жүріп келеді қия алмай қарап өңірге,

Тіршілік семіп қан-сөлсіз осынау өңінде.

Көз алды – тұман ...

Қапасқа қайта төнді кеп , сілтеді семсер,

Қаһарын төгіп соңғы рет,

Шақыр да шұқыр тасты үгіп жатты бір уақта,

Болат семсер жүзі қайтпады бірақ та.

Мақалада қолданылған материалдар

1.↑Е.В. Агибалова, Г.М.Донский -тарих, Батыс Еуропа, 1992