Бахтиарлар

Бахтиарлар — халық. Иранның оңтүстік-батысындағы Луристанда, Тегеран маңында, Кумда, Хорасан останында (провинциясында) тұрады, солтүстігіндегі Бахтиарлар хаферленг, оңтүстігіндегі Бахтиарлар чехарленг деп аталады, саны 1 млн. адам (2005).

Бахтиарлар
Ең көп таралған аймақтар
Иран	1 млн. (2005)
Ауғанстан	10 000
Тілдері
парсы тілі
Діні
Шииттік ислам

Тілі

Еуропа расасының үнді-жерортатеңіздік нәсіліне жатады. Жартылай парсы, жартылай түркі тілінде сөйлейді.

Діні

Діни ұстанымын ұстайтындар мұсылман-шииттер. Руға бөліну, өзара көмекке негізделген туыстық қатынастар, мұсылмандыққа дейінгі наным-сенімдері сақталған.

Таралу аймағы

Бахтиарилер негізінен Чахармахал мен Бахтияр провинцияларында, сонымен қатар шығыс Хузестанда, Лорестанда, Бушерде және Исфаханда тұрады. Бақтияр тайпалары әсіресе Масджед Солейман, Изех, Шахр-е Корд және Андика қалаларында және жақын маңдағы ауылдарда көп шоғырланған. Бахтиарлардың аз ғана пайызы әлі күнге дейін көшпелі мал шаруашылығымен айналысады, олар жазғы үйлер (сардсир немесе яйлак) мен қыстақ (гармсир немесе кишлак) арасында қоныс аударады.

Этимологиясы

Көшпенді бахтиарлар

Терминнің парсыша бахт және яр сөзінің қосындысынан шыққан. Бахт — парсы тілінен аударғанда «бақыт» деген мағынаны білдіреді және яр, иар, иари сөзбе-сөз «серік» деген мағынаны білдіреді. Бахтиар терминін «сәттілік серігі» немесе «сәттілік әкелуші» деген мағынаны білдіреді. Иар белгілеуі көбінесе тайпаның жыл сайынғы «көшіп-қонуының» сипатына байланысты. Бұл Бахтиалардың өмірінің қатал табиғатымен және олардың Загрос тау жоталарында кездесетін сансыз қиындықтармен байланысты. Осы тұрғыдан алғанда, бахтиарлар өздерін күнделікті көптеген кедергілерге тап болатын еңбекқор тайпа ретінде қарастырады, бірақ бұл қиындықтардың әрқайсысын бірлік ретінде жеңу бақытына ие. Дегенмен, бахтиярлардың шығу тегі ежелгі, бұл тайпа өзінің тарихында бірқатар атауларды өзгертуге ұшыраған болуы мүмкін. Алайда, көбінесе «бахтияр» атауы ежелгі дәуірде кеңінен қолданылған деп айтылады.

Тарихы

бахтиарлар

«Бахтияр» сөзінің өзі көне иран тілінен, иран халықтары арасында кең таралған. Загрос тайпаларының бірінің аты ретінде «бахтияр» атауы алғаш рет 16-17 ғасырлар шежіресінде Шереф-хан Бидлиси мен Ескендір-бек Мунши Түрқоманның жазбаларында кездеседі. «Шерефнаме шежіресінде X ғасырда басқа тайпалардың құрамында Сириядан Загрос аумағына көшіп келген бахтиярвенд тайпасы туралы айтылады.

Бахтиярлар Иранның оңтүстік-батыс аймақтарын араб жаулап алуларына дейін де мекендеген ежелгі халық болып саналады. Иран мифологиясында бахтиярлар өздерін ұлттық парсы эпосы Шахнаманың аты аңызға айналған кейіпкері Фаридунның ұрпақтары санайды. Өзінің бүкіл тарихында олар әртүрлі этникалық элементтерді (семит, түркі, т.б.) қамтыды. Бахтияр тайпаларының бірігуі, шамасы, XII-XIII ғасырларда аяқтала бастады. Ақыры XVIII ғасырда Иран мемлекетінің құрамына енді. XX ғасырда бақтиярлардың этникалық топтасу процесі күшейді. Бахтиярлар лурлармен туысқан, күрдтерге жақын.

Кәсібі

Негізгі кәсібі - көшпелі, жартылай көшпелі мал шаруашылығы (қой, ешкі, сиыр өсіреді). Отырықшы Бахтиарлар мақта, темекі, апиын өсіреді, біраз бөлігі мұнай өңдеу саласында жұмыс істейді. Көшпелілердің баспаналары – ешкі терісінен не басқа материалдардан тігілген шатырлар, жартылай көшпелілер күркелерде, отырықшылар таудың жарқабағына тірей салынған балшық үйлерде тұрады.

Ерлер мал шаруашылығымен айналысса, әйелдер үй шаруашылығымен, кешкі ас әзірлеп, сүт өнімдерін: ірімшік, қамыр, айран, май жасайды. Сонымен қатар, әйелдер жүннен кілем, арқан, тұрмыстық бұйымдар мен дәстүрлі киімдер тоқиды.

Өмір салты

Көшпелі бахтиарлар шатыры

Үйлену тойы

Бахтиярдың мәдениеті мен жергілікті фольклоры парсыға өте ұқсас. Үрмелі/қамыс аспаптарының (зурна, сыбызғы, екі жақты барабан, т.б.) сүйемелдеуімен орындалатын көптеген ғұрыптық, тұрмыстық әндер бүгінгі күнге дейін сақталған. Мереке күндері дөңгелене билейтін билер (негізінен ер адамдар) орындалуы мүмкін. Бахтиардың үйлену тойлары өте шулы, музыкалық және әдетте бірнеше күн қатарынан тойланады. Әйелдер өздерінің ең жарқын киімдерін киеді, үйлену тойының алдында болашақ күйеу жігіттің отбасы қалыңдықтың отбасымен ресми түрде танысады. Болашақ жар міндетті түрде күйеу жігітпен бір рудан болуы керек. «Канд бешкун» тойында туған-туыстары жас жұбайлардың басына қант үзіп, тәтті де берекелі өмір тілейді. Үйлену тойының күні демалыс күні және ешқандай аза тұту діни рәсімімен сәйкес келмеуі үшін өте мұқият таңдалады.

Бүгінгі күнге дейін қалыптасқан тағы бір дәстүр-бұл тайпаның ең құрметті және маңызды мүшелері үшін арыстан түрінде құлпытастарды орнату. XX ғасырдың ортасына дейін тастан арыстанның мүсінін қашап, руластар марқұмның батылдығын ерекше атап өтті. Арыстан бейнесінің бүйірлеріне жылқылардың, мылтықтардың, қанжарлардың және қылыштардың бейнелері қашалған.

Бахтиарлардың дәстүрлі киімдері парсы киімдеріне ұқсас (ақ жейде, жеңсіз күрте, кафтан, т.б.); ерлер костюмінің айырмашылығы - киіз қалпақ (лурға ұқсас), кең шалбар. Әйелдер түрлі-түсті киінеді - түрлі түсті бірнеше белдемше, түрлі-түсті орамалдар; Олар көне ұлттық зергерлік бұйымдар – ескі монеталардан моншақтар, сақиналар мен білезіктер тағады. Ұлттық тағамдары: сүт, қой ірімшігі, май, қой еті.

Танымал тұлғалары

• Давар Ардалан - американдық жазушы, журналист және кәсіпкер.
• Аббасгхоли Бахтияр - өнеркәсіп және кен министрі (1979).
• Ага Хан Бахтияр - еңбек министрі (1957–1958), Иран ұлттық мұнай компаниясының басшысы.
• Ғолам-Реза Бахтияр, Сардар Бахтияр - Исфахан губернаторының орынбасары.
• Руди Бахтияр - бұрынғы CNN және FOX TV жаңалықтар жүргізушісі және журналист.
• Шахпур Бахтияр - саясаткер және Иранның премьер-министрі (1979).
• Бехнуш Бахтиари - ирандық актриса.
• Халил Эсфандиари-Бахтиари - Батыс Германиядағы Иран елшісі (1950 ж.).
• Ферейдун Мошири - қазіргі парсы ақыны.
• Насир хан, Сардар Джанг - Йезд губернаторы.