Бағаның құралу теориясы

Бағаның құралу теориясы – бағаның құралу заңдылықтарын, әдіснамасын, дамуын және тәжірибесін қорытындылау. Баға – тауар-ақша қатынастарына жатады, сондықтан бағаның құралу теориясы оның эволюциясына сәйкес жетілдіріліп отырады. Нарықтық жағдайда баға құралуының шынайы заңдылықтары сұраныс пен ұсыныстың өзара ықпалына негізделген. Нарықтық экономикада сұраныс пен ұсыныс заңы бағаның деңгейі мен серпініне үлкен әсерін тигізеді, баға өз кезегінде сұраныс пен ұсынысты ынталандыруға немесе шектеуге ықпал етеді. Баға атаулы бірыңғай жүйені құрайды, мұнда ол белгілі бір белгілер бойынша: тауарды өткізу сатылары бойынша, қолданылу уақыты бойынша, қолданылу аумағы бойынша, көлік шығынын өтеу тәсілі бойынша, қалыптасу сипаты бойынша топтастырылады. Бағаның бәрі өзара байланысты және өзара тәуелді. Жүйенің бір буынындағы өзгеріс бағаның бүкіл жүйесін өзгеріске ұшыратады, бұл оның өзінен-өзі бейімделетінін білдіреді. Сондықтан нарықтық экономикада экон. заңдарды бұзу іс жүзінде мүмкін емес. Баға жүйесі есептік, ынталандырушылық және қайта бөлушілік атқарымдарды орындайды. Есептік атқарымның мәні баға жүйесінде бүкіл қоғамдық қажетті шығынның жиынтығын есептеуде. Экономиканың қалыпты дамуы баға сомасының жасалған құндардың жиынтығына сай келу жолымен қамтамасыз етіледі, ал сай келмеуі ұдайы өндіріс үдерісін бұзады. Атап айтқанда, баға сомасының жасалған құн сомасынан асып түсуі инфляцияға ұшыратады. Ынталандырушылық атқарым – баға жүйесі арқылы ұдайы өндіріске қатысушылардың бәрінің және жалпы қоғамның экономикалық мүдделерінің іске асырылуы. Ынталандыру ұлғаймалы ұдайы өндірістің барлық сатылары, бағыттары, салалары бойынша жүзеге асырылады. Баға жүйесі арқылы өндірістің көлемін ұлғайту, тауарлардың сапасын жақсарту, сұрыпталымды жаңарту, тұтыну (өндірістік және бейөндірістік) құрылымын жақсарту, тиімсіз тасымалды қысқарту, көлік құралдарын тиімді пайдалану, айналыс уақытын қысқарту, т.б. ынталандырылады. Ол әлеуметтік мәселелерді шешуде де маңызды рөл атқарады. Өнімнің өзіндік құнын төмендетуге, сол негізде пайданы молайтуға ынталандыруда бағаның орны ерекше. Қайта бөлушілік атқарым – баға жүйесі арқылы жаңадан жасалған құн қайта бөлінеді. Қайта бөлудің тетігі мынада: бір тауарды өндіру кезінде жасалған құнның бір бөлігі басқа тауардың бағасында іске асырылады. Нәтижесінде бір тауардың бағасы құнынан төмен, басқа тауардың бағасы құнынан жоғары түрде қалыптасады. Бағаның құннан ауытқуына қайта бөлу факторлары әсер етеді, олар: сұраныс пен ұсыныстың ара қатынасы, әлеуметтік, климаттық және ұлттық факторлар, сән және басымдық, бұйымның жаңалық сипаты немесе сапалық ескіруі факторлары, саяси факторлар. Бағаны есептеуде тікелей калькуляциялау әдісі мен өлшемдік (параметрлік) әдістер қолданылады. Алғашқысында баға тауардың бір өлшеміне жұмсалған шығынды және пайданың ықтимал мөлшерін анықтау негізінде айқындалады. Бұл әдіс негізгі әдіс және кез келген бағаны айқындау кезінде қолданылады. Өлшемдік әдістер тауар бағасының тауар өлшемдеріне математикалық тұрғыда тәуелді деген қорытындыға негізделген. Баға математикалық үлгілерге сай келуі бойынша айқындалады. Тауардың өміршеңдік циклі кезеңіне, өндірушінің мақсатына қарай мынадай түрлерге бөлінеді: “қаймағын қалқып алу” бағасы, нарыққа енгізу бағасы, “психологиялық баға”, жетекші бағаның соңынан ілесетін баға, өндіріс шығынын өтеу бағасы, беделді баға. Кемелдену сатысында сырғымалы баға, ұзақ мерзімді (тұрақты) баға, нарықтың тұтыну буынының бағасы, икемді баға, басымдық берілген баға, өндірістен алып тасталған бұйымның бағасы, келісімді баға, нарықтағы фирмалардың көбісінен неғұрлым төмен деңгейде белгіленетін баға болады. [1]

Дереккөздер өңдеу

  1. «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, X том