Бағдарлау

Бағдарлау

Анықтама

БАҒДАРЛАУ, ориентация (франц. orіentatіon — шығысқа қарай бағыттау, лат. orіens — шығыс сөзінен алынған) — 1) бақылаушының өзі тұрған жерін айналасына, көкжиек тұстарына және жер бедері элементтерінің кейбір өзгешеліктеріне қарап анықтауы. Бағдаулау компас немесе карта көмегімен, аэрофото-түсірім мен жергілікті белгілерге, Күнге, Айға, жұлдыздарға қарап, сондай-ақ жарық, радио және дыбыс толқындары бойынша да жүргізіледі; 2) ғарыштық аппараттың геометриялық осьтерінің аспан денелеріне (Күн, Ай, жұлдыздар), сондай-ақ, магнит немесе ауырлық өрісінің күш сызықтарына қатысты анықталатын орны; 3) күрделі геом. фигуралар үшін түзудегі бағыт ұғымын жалпылап алу. Нүкте түзу бойымен қарама-қарсы екі бағытта қозғала алады. Мыс., горизонталь түзудің бойындағы қозғалыс солдан оңға қарай не оңнан солға қарай бағытталады. Осы сияқты әрбір тұйық қисық сызықты сағат тілінің бағытымен (1-, 2-сурет) не сағат тіліне қарсы бағытпен (3-сурет) Бағдаулауға болады. Жазықтықта жатқан, өзін-өзі қиып өтпейтін бірнеше тұйық қисық сызық үшін де белгілі бір Бағдарлауды таңдап алуға болады. Егер осындай қисық сызықтардың бәрі сағат тілінің (не оған қарама-қарсы) бағытымен бағдарланса, онда барлық жазықтық сағат тілінің бағытымен (не оған қарама-қарсы) бағдарланады делінеді. Әр түрлі беттің бағдарлануы (мыс., сфера бетінің, эллипсоид бетінің, т.б.) жазықтықтың бағдарлануы сияқты анықталады. Бірақ кез келген бетті (мыс., Мебиус жапырағы) Бағдарлауға болмайды. Бағдарлау ұғымын кеңістікке де енгізуге болады. Егер кеңістіктің бір бөлігін шектейтін тұйық беттің бөлігі сырттан қарағанда сағат тілінің бағытына қарама-қарсы (не оның бағытымен) бағдарланса, онда бұл бет оң жаққа (сол жаққа) қарай бағдарланған делінеді. Оң және сол координаталар жүйелері де Бағдаулау ұғымына байланысты шыққан; 4) Ірі масштабты карта мен компасты пайдалана отырып, айналаны бағдарлауға негізделген спорттық жарыс түрі. Бағдаулау спорты 19 ғасырдыңсоңында пайда болған. Оның жүгіріп келе жатып Бағдарлау, шаңғымен келе жатып Бағдарлау, т.б. түрлері бар. Бағдарлау спортының халықар. федерациясы (ІОҒ) 1961 жылы құрылған. Оған 40 мемлекет мүше. Дүниежүзілік (1966 жылдан) және еуропалық (1962 жылдан) чемпионаттар өткізіліп тұрады. Қазақстанда Бағдарлау спортынан тұңғыш жарыс 1963 жылы ұйымдастырылды. Республика бойынша қысқы және жазғы чемпионаттар өткізіліп тұрады.

Бағдарлау

География мен геодезиядағы бағдарлау

Бағдарлау - сызықтың бағытын бастапқы бағыт арқылы табу. Геодезияда бастапқы бағыт ретінде меридиан пайдаланылады. Сызықтың бағытын анықтайтын бұрыштар ретінде шын азимуттар, магниттік азимуттар және дирекциондық бұрыштар қызмет етеді. Осы бұрыштар бастапқы бағыттан бастап сағат тілінің бағыты бойымен 0"-тан 360°-қа дейін өлшенеді. Шын азимут — бақылау нүктесі астрономиялық меридианының жазықтығы мен осы нүктеде осы бағыт арқылы өтетін вертикаль жазықтық түзетін екі қырлы бұрыш. Магниттік азимут — сағат тілінің бағыты бойымен магниттік меридианның солтүстік бағытынан (машит нүсқарының солтүстік шетінен) белгілі бір алынған бағытқа дейін есептелетін горизонталь бұрыш. Магниттік азимуттар компаспен немесе буссольмен өлшенеді. Дирекциондық бұрыш — осьтік меридианның солтүстік бағытынан немесе абсцисса осінің бағытынан сағат тілінің бағыты бойымен берілген нүкте бағытына дейін есептелетін горизонталь бұрыш.

Бағдарлау сызығы

бағытты анықтау сызығы. Бағдарлау сызығы жер бетінде және карта арқылы бағдарлауда жиі кездеседі. Бағдарлау кезінде негізгі сызық болып географиялық, магниттік және осьтік меридиандар немесе оларға параллель сызықтар алынады. Бағдарлау сызықтарының көмегімен карта бетінде жүру бағытын, елді мекендерді, нысананы және тағы да басқалары анықтауға болады.

Бағдарлаушы құрылғылар

жергілікті жердегі заттарға (нысандарға) қарайғы бағытты анықтайтын құрылғы- лар — буссоль, компас.

Бағдарлық бағыт

жергілікті жерде компас, карта немесе аэротүсіріс арқылы бағытты анықтау. Бағдарлық бағыт ретінде дүниенің төрт бағыты (солтүстік, оңтүстік, батыс, шығыс), Күннің, Айдың, жұлдыздардың орналасу жағдайлары алынады.

Бағыт бағдары

жер бетінде жақсы көрініп түрған қозғалмайтын зат немесе жер бедерінің элементі.