Бедер

Анықтама

бедерлі жерлер макеті

Бедер- көрінісі, мөлшері, пайда болуы, жасы және даму тарихы жағынан әр түрлі жер беті пішіндерінің жиынтығы. Қыраттарды түзетін оң пішіндерді және ойпандардан тұратын теріс пішіндерді құрайды. Масштабына карай мынадай топтарға бөледі: планеталық (материктер мен мұхит шарасы), мегапішіндер (таулы жүйелер, жазық өңірлер), макропішіндер (тау жоталары, тауаралық ойпаңдар), мезопішіндер (төбелер, өзен аңғарлары, сайлар), микропішіндер (эрозиялық жырмалар, карст шұңқырлары), нанопішіндер (шалғындық томарлар, кеміргіштердің індері, жел иірімдері). Жер бетінде эндогендік және экзогендік процестер бірге әсер етуі нәтижесінде қалыптасады. Эндогендік процестердің (тектоникалық, жанартаулық және тағы да басқалары) жетекші рөлінің басым болуына сәйкес көбінесе ірі бедер пішіндері — заңғар тау жоталары, тауаралық жазықтар, мұхит қазаншұңқырлары (морфоқұрылымдар) қалыптасады. Олардың қалыптасуы сыртқы ғарыштық күштермен, яғни Жердің айналуымен, Күннің және Айдың тарту күштерімен және тағы да басқалары байланысты болады. Күн сәулесінің энергиясына байланысты экзогендік процестер (ағын сулар, теңіздік соқпа толқындар, жел және мұздықтар әрекеті) жер бетінде кішірек пішіндерді (морфомүсіндерді) құрады. Қандай да бір экзогендік факторлардың басым болуына байланысты флювийлік, мұздықтық, тоңдық, эолдык, карстык және тағы да басқалары түрлерін ажыратады. Бедердің мынадай түрлері бар: альпілік, жанартаулық, биіктаулы, қазынды, денудациялық, карстық, мореналық, аласа таулы, көмілген, су асты, мүсіндік, төрткіл, құрылымдық, сатылы, контрастық.

Бедер ассиметриясы

Элементтерінің құламалығы мен созылуы әр түрлі бедердің кейбір пішіндеріне (мысалы, тау жоталарының қарама-қарсы беткейлеріне, куэсталарға, өзен аңғарларына) тән құбылыс. Бедер ассиметриясы Жер айналуының ауытқыту әсеріне тектониканың, литологияның, ылғалдықтың ерекшеліктеріне, эрозия әрекетінің ұзақтығына және тағы да басқалары себептерге байланысты түзілуі мүмкін.

Бедер карталары

Жердің құрлығы мен теңіз түбінің бедерін немесе басқа аспан денелерінің бетін бейнелейтін карталар. Бедер карталарын гипсөметрлік, батиметрлік, геоморфологиялық, морфөметрлік, физиографиялық карталар, сондай-ақ бедердің бұзылу карталары және жер бетін эрозиядан, дефляциядан және тағы да басқалары қолайсыз табиғи және техногендік факторлардан қорғау жөніндегі шаралар карталары деп бөледі.

Бедер класстары

бір-бірінен даму энергиясының көздерімен, пішіндері жасының ұзақтығымен және мөлшерімен ерекшеленетін бедердің негізгі санаттары. Пайда болуы жағынан ғарыштық, планеталык, эндогендік, экзогендік және эндолитогендік деп бөлінеді.

Бедер пішіндері

жер бетінің ойлы-қырлы, яғни оң және теріс бедер кескіндері. Өлшемі (мегабедер, макробедер, мезобедер, микробедер, нанобедер); пайда болуы (тектоникалық, жанартаулық, сулық-эрозиялық, мұздықтық, карстық, эолдық және тағы да басқалары, сонымен катар әр түрлі процестермен түзілген полигенетикалық бедер пішіндері) және басқа белгілері бойынша ажыратылады. Бедер пішіндері, әдетте, өзара үйлесіп, Жердің бедер жиынтығын құрайтын бедердің типтеріне жіктеледі.

Бедер пішіндерінің конвергенциясы

әр түрлі жолмен пайда болған бедер пішіндерінің сырттай, көбінесе уақытша ұқсастығы (мысалы, жанартаулық және лайлық конустардың, жанартау мен метеорит кратерлерінің сырттай ұқсастықтары).

Бедер санаттары

1) геоморфологиялық құбылыстардың таксондық жіктелуінің бірлігі;

2) пайда болуы мен морфологиялық ерекшеліктері бойынша бірігетін бедердің пішіні.

Бедер типтері

пайда болуы, даму жағдайы біртекті (генетикалык бедер типі), сырт көрінісі мен құрылысы (морфологиялық бедер типі) ұқсас бедер пішіндерінің үйлесімі. Мысалы, куэсталы, адырлы, жыралы-сайлы бедер типтері.

Бедер түзуші қозғалыстар

жер қабығы массасының немесе беткі борпылдақ тау жыныстарының жер бедері пішіндерінің түзілуіне және қайта құрылуына апарып соғатын қозғалыстары. Бедер түзуші қозғалыстарды тектоникалық (эндогендік), экзогендік және антропогендік деп бөледі.

Бедер элементтері

1) бедер қаңқасын құратын, әр түрлі генезисті бедер пішіндерін шектейтін жеке жазықтықтар, сызықтар және нүктелер (мысалы, жеке беткейлер, террасаның сыртқы жапсар сызығы, шыңдар); 2) қандай да бір аумақтың бедерін құрайтын (тау жұрнақтары, карст шұңқырлары) және оларды үйлестіретін (төбешікті құм массивтері, зандр аландары) әр түрлі өлшемді және генезисті литосфера бетінің пішіндері.

Бедердің аккумуляциялық пішіндері

теңіз, өзен, көл, мұздық, эол және тағы да басқалары шөгінділері мен жанартау атқылауы (күлі, лавасы және тағы да басқалары) өнімдерінің жиналуынан, сондай-ақ адамның шаруашылық қарекетінің салдарынан пайда болған жер бетінің бедер пішіндері. Бедердің аккумуляциялық пішіндерінің жер беткі (арнамаңы белестер, друмлиндер, камдар, морена жалдары, шағылдар және тағы да басқалары) және су асты (теңіз жазығы, су асты жағалық белестер және тағы да басқалары) пішіндері кездеседі. Бедердің кептеген пішіндері аралас та болады (мысалы, эрозиялық аккумуляциялық өзен террасалары).

Бедердің аласара дамуы

тектоникалық көтерілімдерден денудация процестері басым жағдайда бедердің дамуы. Бедердің аласара дамуына абсолют және салыстырмалы биіктіктердің азаюы, беткейлердің тегістелуі және пенеплендердің түзілуі тән. Бедердің өрлей дамуына қарама-қарсы болады.

Дереккөздер

Рельеф