Бозбала психологиясы

Бозбала психологиясы – жас мөлшері бойынша жастық шақ пен жасөспірімдік шақтың аралығынан табылатын 15–17-дегі, кейбірі әлде де мектепте оқитын, енді біреулері түрлі қызметте жүрген бозбала балаң жастағылардың психологиясы.

Бозбаланың физиологиясы

Адамның осы кездері бойлары өсіп, салмағы артып, кескін-келбеті де ересек адамға жақындайды, жан қуаттары мен дене күшінің (бұлшық еттері, қаңқасы) мүмкіндіктері арта түседі.

Жас адамның жыныстық жағынан жетіліп, өзінің ішкі жан дүниесіне ерекше үңіле түсуі, құрбы-құрдас, жора-жолдастарымен қарым-қатынас жасауға аса ынталы болуы, бойымен қатар ақыл-ойының да біршама толысуы осы жастағыларға тән негізгі психологиялық құрылымдар.

Бозбаланың психологиялық ерекшеліктері

Бозбала шақтың басты белгісі – адамның жаны мен тәнінің сапалық, сандық жағынан да үлкен өзгерістерге түсуінде. Осы жаста адамның қоғамдық белсенділігі артады, сана-сезімі өседі, жан қуаттары шыңдала, молая түседі. Ол өз өмір сүретін ортадан тиісті орнын алуға тырысады, қоршаған ортаға сын көзбен қарай бастайды. Бұл жастағыларды өзін-өзі бағалауға талпыну, рухани өмірге қызығу, имандылық пен адамгершілік идеялары оянып, кемелдене бастайды. Халық даналығы жастарға қызығы мол, қайтып оралмайтын, кейін іздесең де табылмайтын адам өміріндегі осынау қызықты кезеңді бос өткізсең – оның орнын еш уақытта да толтыра алмайсың дей келіп, - бұл кезде ғылым-білімді, өнердің сан алуан түрлерін меңгеруге адамның мүмкіндігі мол болатынын, сол себепті оған көп оқып, үлкендерден тағылым алып, үйрене, біле берудің керектігін әдейілеп ескертеді, олардың еңбексүйгіш, көпшіл, белсенді, өнегелі азамат болуын аңсайды.

Мәселен, бозбала шақ – тасқындаған күш-қуатымен, мөлдір де пәк көзқарасымен, өзіндік сенімімен бәрін де елжірей қабылдай беретін, өзіндік ерекшелігімен көрінетін қайталанбас тәтті дәурен. Осы жастағылардың арманы да, мақсаты да көп. Бұл оған зор түрткі болып, ылғи да мазасын алып, тыным таптырмайды. Кім болам? Не үшін бұл дүниеге келдім? Тірлікте не тындырам? Жұртқа қалайша пайдамды тигізем? Өзімді қоршаған дүниенің сыры неде? Оның жақсылығы мен жаманшылығы қоса жүретіні несі? Адам қатарлы өмір сүру үшін қандай мінез керек, оны қалай тәрбиелеуге болады?

Бозбала шақтың көбіне пайда боладтын бір ерекшелігі – оның өзіндік романтикасы, әсіресе болашаққа деген таудай талабы мен үлкен үмітінде. Бозбаланы ойлантып, тебірентпейтін нәрсе жоқ. Олар: әр түрлі адамдардың мінез-құлқы мен дүниетанымы, көңіл күйлері, адамгершілік жайлы толғаныстары, жұртшылық пен жеке бас мүддесінің ара салмағы, бақыт пен борыш, қарыз бен парыз, достық пен махаббат, басқа жыныс өкілдерінің сырларын танып-білуге құмарту, махаббатқа аңсару ауу, т.б. Бозбала өзін еңбек пен оқу үстінде жасөспірімдерден гөрі айқын танытады, істе азаматтық ар-намысымен қимылдайды. Оның әртүрлі іс-әрекетінен жеке басының бағыт-бағдары, инициативасы мен іскерлігі, қоғамдық белсенділігі, ерік-жігер, қажыр-қайраты қалайша қалыптасып келе жатқанын байқауға болады. Бұлардың көпшілігі өзінің ұжымдағы, қоғамдағы орнын жақсы түсінеді. Досы мен дұшпанын ажырата алады, көкейтесті арманы мен талғампаздық сезімдері дамиды.

Осы кезеңдегі еңбек пен оқудың ойдағыдай ұштасуы олардың күрделі жан қуаттарының (ойлау, сезім, қайрат, т.б.) дамуына қолайлы әсер етеді. Мәселен, олар оқып-танып меңгеретін қоғамдық және жаратылыстық пәндер (алгебра, физика, химия, қоғамтану, т.б.) бұлардың абстракті логикалық ойлауын дамытуға жағдай жасаса, оқу-өндірістік комбинаттарында тәжірибеден өту – еңбек дағдыларын, шеберлік пен ептілік икемдіктерін жетілдіруге жәрдемдесетіні сөзсіз. Бозбаланың интелектісі (қабылдау, ес, қиял, т.б.) шарықтап, дами<></> түсетіндіктен, олардың қабылдауы да жүйелене, күрделене түседі. Естің логикалық, мағыналы жағы, әдейілеп еске түсіру, қайта жаңғырту формалары жаңа мазмұнға ие бола бастайды, ойлау қабілеті белсенді, орамды, терең, дербес болып келеді. Олар жұрттың айтқанын таразыға салып, сын көзімен қарап, бұларды пайымдай салыстырып, содан кейін ғана тиісті қорытындыға келуге тырысады.

Шығармашылықтық ойлау, яғни айналаны жәй ғана аңғарып қоймай, өткендегіні де танып-білуге құмарту, болашаққа көз жүгірту, заттың ішкі мәнін, сыр-сипатын, жалпы заңдылықтарын тұжырымдау – осы жастағылардың ойлауына тән басты ерекшелік. Балаң жастағылардың дүниетанымы мен сенімін қалыптастыру ісіне әлде де болса тәлімгерле тарапынан жолбасшылық қажет. Өйткені, оқу мен тәрбиенің, теория мен практиканың интеллект пен сезімнің, жігер мен мінездің, сенім мен талғамның қалыптасып, шыңдалуы аса күрделі құбылыс. Жайсаң мінез, нақты дүниетаным мен берік сенім жоқ жерде нағыз имандылық пен адамгершілік, жайсаң жан сұлулығы қалыптаса қоймайды. Жасыратыны жоқ, кей жерлерде дүниетаным мен сенімді қалыптастыру ісіне жекелеген ересек адамдар жүрдім-бардым қарайды. Олар әр жастың белсенді өмірлік бағыт-бағдарын, өзіндік көзқарасын, яғни оларды терең толғандырып жүрген небір шытырман психологиялық тебіреністерді, осы кезеңде кездесетін кейбір мінез қайшылықтарын, бұдан туындайтын дискомфортты елеп-ескеріп жатпайды да, жас ұланға берілетін ақыл-кеңестер көбінесе жалпылама, үстіртін болып келеді. Тәлімгерлердің іс жоспарларында әр бозбаламен дербес жүргізілетін жұмыстар ойластырылса ләзім. Бұл жердегі негізгі түйін – ата-ана мен тәлімгер қауым балаң жастың жан дүниесіне толық бойлап, олардың толғаныс-тебіреністерін, мақсат-мүдделері мен талап-талпыныстарын барынша дұрыс түсіне біліп, дер кезінде қол ұшын беруі, оларға әр кез аса сезімталдықпен, байсалдылықпен, сергектікпен қарауы тиіс .