Ботағай кесенесі
Ботағай кесенесі (Ботоғай, Татағай) — ХІ-ХІІ ғасырларға жататын сәулет өнерінің туындысы. Республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіші, Қазақстанның жалпыұлттық қасиетті нысандар тізбесіне енген.
| Ботағай кесенесі | |
 | |
| Жалпы мәлімет | |
|---|---|
| Статусы |
Республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіші |
| Түрі |
киелі нысан |
| Сәулет стилі |
қала қүрылысы және сәулет |
| Орналасуы |
Ақмола облысы Қорғалжын ауданы |
| Биіктігі |
10,6 м |
| Техникалық сипаттамасы | |
| Диаметрі |
30 м |
| Басқа да өлшемдері |
11,4х8,9 м |
Орналасқан жері
өңдеуАқмола облысы Қорғалжын ауданы, Нұра өзенінің сол жақ жағалауында, Қорғалжын ауылынан 2,5 км жерде орналасқан.
Орнатылған кезеңі
өңдеуОрнантылған кезеңі – ХІ-ХІІ ғасырлар. Кесене ортағасырлық дала сәулет өнеріне тән порталды-кұмбезді құрылыс болып табылады. Кесененің бас қасбеті оңтүстік-батысқа бағытталған. Бұл кесене - ірі орта ғасырлық қорымның құрамына кіретін маңызды мемориалдық ғимараттарының бірі болып табылады. 1862 жылы кесененің суретін Ш. Уәлиханов салған болатын.
Ботағай кесенесі ерте замандардан келе жатқан бай тарихымыздың куәгері. Сонымен қатар бұл Қазақстандағы ортағасырлық жалғыз кесене. Ботағай кесенесі көптеген елдің айтуына қарағанда, Қазақстандағы сәулет-құрылыс өнерінің қайталанбас үлгісі болып табылады. XIX ғасыр ортасы кезінде кесене қалыпты жағдайда болған, кейіннен ескірген.
Зерттелу деректері
өңдеуАлғаш рет ХVІІІ ғасырдың ортасында П. Рычниковтың еңбектерінде аталады. ХІХ ғасырдан бастап Қазақстанның далалық аудандарын зерттеген түрлі зерттеушілермен, соның ішінде Г. Генс экспедициясымен 1815 жылы қаралған. Кесененің (сол кездегі орыс ақпарат көздерінде ғибадатхана деп аталған) бас қасбеті, жоспары және кескіні суреттелген алғашқы қысқаша сипаттамасы 1816 жылы И. Шангин экспедициясымен жасалған. Барлық зерттеушілер секілді, И. Шангин Ботағай кесенесін ерте замандағы Татығай (Бытығай) қаласының қалдықтары деп есептеген.
Бұл ескерткіш туралы мәліметтер Г. Спасскийдің (1818-1824), А. Шахматовтың (1831), А. Левшиннің (1832), И. Кастеньенің (1910), Л. Семеновтың (1930) жұмыстарында және Ш. Уәлихановтың (1855) еңбектерінде кездеседі.
1949 жылы Ботағай кесенесінің қалдықтары ғұлама ғалым Әлкей Марғұланның жетекшілігімен Қазақ КСР Ғылым академиясы Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясы зерттеген. Ә. Марғұлан Татығай (Тотығай, Ботағай) қаласын Нұра өзенінің сол жағалауындағы ірі төбелердің біреуінің орнында деп көрсетіп, Каталондық картада (1375) Нұра өзенінің сағасында белгіленген Ахсикент қаласына балаған. 1974 жылы Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясымен археологиялық қазба жұмыстары жүргізілді.
Ботағай кесенесі 2006 жылы «ҚазЖоба қалпына келтіру» Республикалық мемлекеттік кәсіпорыны ғылыми-зерттеу және жобалау филиалының Жиынтық бөлімімен (жетекшісі Гүлнар Қамалова) зерттелген.
Сипаты
өңдеуҚазба жұмыстары жүргізілгенге дейін ескерткіш диаметрі шамамен 30 м, биіктігі 1,5-2 м сопақ қалыпты төбе болып табылған. Оның төбесінде металлдан жасалған триангуляциялық бекет орналасқан. Қазба жұмыстарының нәтижесінде мөлшері 21х17,4 кірпіштен төселген алаңша және де саны аз болғанымен, осы аймақ үшін бірегей болып табылатын күйдірілген саздан қашап жасалған, геометриялық және өсімдік ою-өрнектері бар ілменақыштар табылған. И. Шангиннің берген сипаттамалары бойынша, Ботағай кесенесінің 1816 жылы-ақ бұзылыстары болған, ол «тәп-тәуір сәулет нұсқасындағы ежелгі ғибадатхананың қалдығы» болып табылатын, «оның ішінде қабырғалары мен бағаналары сылақталған болатын», оның қасында «соған ұқсас тағы біреуі болды, ат алыстау жердегі кейбір қирағандарының ұзындығы 300 сажынды құраған» деп жазған.
Осы куәліктерден көріп отырғанымыздай, Ботағай Нұра өзенінің сол жағалауында орналасқан, XVIII-XIX ғасырлардағы саяхатшылармен және зерттеушілермен орта ғасырдағы қате қабылданған ірі орта ғасырлық қорымның құрамына кіретін маңызды мемориалдық-табыншылық ғимараттарының бірі болып табылады. Сақталған суреттер, әдебиет көздері және зерттеу материалдары бойынша, кесене алебастр ертіндісінен жасалған мөлшері 26х26х4,5 см күйдірілген қызыл кірпіштен көтерілген, жоспарында тік бұрышты (11,4х8,9 м), биіктігі 10,6 м үш бөлмелі порталды-күмбезді құрылыс болып табылады. Кесененің бас қасбеті оңтүстік-батысқа бағытталған[1].
«Мәдени мұра» Мемлекеттік бағдарламасының іс шараларының жоспарларында Ботағай археологиялық ескерткіштің зерттеу, сонымен қатар кесененің толығымен қайтадан қалпына келтіру бар. Бұл кейін туризм нысаны ретінде сәулет және археологиялық ескерткіштерімен қатар мазарды пайдалануға мүмкіндік береді[2].
Аңыздар
өңдеуБұл ескерткішпен көптеген аңыздар байланысты. Олардың бірінде осы аймақты мекендеген шебер құрылысшы алып Ботағай туралы айтылады. Палуанға екі қолтығына екі бөренені қысып алып Нұра өзенінен аттап өту оп-оңай болған екен. Күндердің бір күнінде хан тірі кезінде өзіне арналған кесене тұрғызуды ойлап, ол үшін Ботағайды шақырыпты. Шебер тез арада жұмысқа кірісіп, аз уақыт ішінде өзен жағалауында керемет үлкен кесене тұрғызыпты. Ханға шебердің ептілігі мен іскерлігі қатты ұнапты. Бұл уақыт аралығында Ботағай қазіргі күнге дейін сақталған, Бытығай өткелі деп аталатын көпір салып үлгеріпті. Бірақ құрылыс кезінде үлкен бөренелердің бірі құлап, алыпты өлтіріпті. Қайғыға батқан хан халқын жинап, келесі сөздерді айтыпты: «Ботағай керемет адам және шебер болатын. Ол туралы естелік мәңгілікке сақталуы үшін мен оны маған арнап салған кесенеде жерлеуді шештім.» Сондықтан бұл кесене атақты дала шебері туралы өзіндік естелік болып сақталыпты.[3]
Дереккөздер
өңдеу- ↑ БОТАҒАЙ КЕСЕНЕСІ.
- ↑ Ботоғай кесенесі (XI-XIIғғ.).
- ↑ Қазақстанның тарихи-мәдени нысандарының және жаппай зиярат ету орындарының альбомы/ ; ҚР Мәдениет және спорт министрлігі, Қазақ ғылыми-зерттеу мәдениет институты ; [жоба авторы Т. Бекбергенов ; бас ред. А. Р. Хазбулатов]... – Астана : [б. ж.], 2018. - 495 б., суретті; . – Библиогр.: 490 б. . – 100 дана – ISBN 978-9961-23-485-9