Буридан есегі

Буридан есегі (лат. Asinus Buridani inter duo prata – қос шөп арасындағы Буридан есегі) – ХІV ғ. Француз философы Буридан атындағы парадокс (кереғарылық). Мағынасы: өте ақылды бір есек екі жағына қойылған бірдей үлкендіктегі, бірдей пішіндегі, бірдей түстегі екі шөптің қайсысын таңдарын біле алмай аштан өліп кетіпті-мыс!

Сөз тамыры

Бұл кереғарылықтың арғы тамыры ежелгі грек ойшылы Аристотельден басталады. Аристотельдің «Аспан туралы» еңбегінде осы парадокс туралы алғаш айтады: «Ашыққан және шөлдеген біреу бірдей қойылған екі азықтық арасынан қажеттісін ала алмай аштан өліп кетуі мүмкін. (Аристотель "Аспан туралы" б.з.д.350ж.)

Буридан есегіне бір мысал :) .

ХІІғ. Парсы ойшылы Әл-Ғазали былай жазады: «Адамның алдына көлемі бірдей екі құрма қойылған. Ол оны жегісі келсе де, бірақ екеуін бірдей алуына болмаса, онда ол оның сапасына қарай біреуін таңдайды. Демек екі ұқсас нәрсенің айырмашылығы олардың табиғи сапасында.» (Әл-Ғазали "философтардың дерексіздігі» 1100ж.) Кейін Әл-Ғазалидің бұл кітабына Ибн-Рушд философиялық тойтарыс бергені белгілі.

Буриданға қатысы

Ал, Буридан бұл мысалды айтпаған. Ол тек осы мысалға қатысы бар мораль детерминизмі теориясын (детерминизм: себеп-салдар заңы, кейде ""мораль белгілейді теориясы"" деп те аталады) дәріптеген. Оның пікірінше, надандық пен болмыс кедергісін айтпағанда, адам қашанда ең жақсысын таңдауға құлшынады.

Дегенмен, жақсы нәтиже үшін адам еркі талғамға шектеу салуы да мүмкін. Кейінгі ойшыл-жазушылар бұл идеяны әсірелеп, бірдей мөлшердегі жақсылықтар ортасынан таңдау жасай алмау дағдарысы туралы айтты және «артық ойлаудың таңдау жасауға кедергі жасауын», «ақылдылардың ақымақтығын» осы есектің мысал әңгімесі арқылы мысқылдады.

Мәселеге басқа қырынан қарау

Бұл парадокстың астарында діни сенімді ақтау жатыр: тым көп ойлаймыз деп есек секілді "аштан өлмейміз" десек иррационалды түрде (діни түрде) таңдау жасауымыз керек, болмаса түпсіз терең Күдік шүңетіне түсіп кетеміз. Діншілдер осы тұрпайы мысал арқылы қарапайым халықты ойламауға, тек не айтса соған сенуге үгіттейді.

Ал, ақылды ақтап, мысалға сын көзбен қараушылардың пікірі бойынша аталған парадокс «адамды шөпке айналдыру» қателігін өткізген. Яғни, ақылға қарсы шығушылар адамның ақыл қуатын тым төмен мөлшерлеген деп есептейді. Шындығында ақыл қашанда тұйық шеңберге түсіп қалудан шығар жол таба алады. Былайша айтқанда, «екі түрлі жақсылықтың арасынан бір жақсылықты таңдап аштан өлуден сақтану нағыз ақылды шешім болар еді». Сондықтан Буридан Есегінің ақылдылығғы шын ақылдылық емес, тым төмен деңгейдегі ақылдылық. Адам ақылы одан әлдеқайда көп мүмкіндікті, көп қырлы, көп деңгейлі, күрделі әрі өткір.

Басқа мүмкіндік

Тіпті, кейбіреулердің ойынша Есектің алдында үшінші түрлі таңдау бар: екі шөп деп емес, барлық шөпті бірбүтін шөп деп есептеу, қарама-қайшы екі шөп дегеннен құтылып, біртұтас бір шөп деп есептеу. Бұл ол есектің шөпті шетінен жей бастауына алып баруы мүмкін. Демек дуализмге қарағанда монизмнің талғам әлеуеті артығырақ болмақ.

Пайдаланған материал

• Zupko, Jack (2003) John Buridan. Portrait of a Fourteenth-Century Arts Master. Notre Dame, Indiana: University of Notre Dame Press. (cf. pp. 258, 400n71)