Бутлеровтың құрылыс теориясы

Бутлеровтың құрылыс теориясы – органикалық қосылыстардағы атомдардың өзара байланысу тәртібін көрсететін теория. Оның негізін 1861 жылы Қазан университетінің профессоры А.М. Бутлеров қалаған. Бұл теория бойынша 4 негізгі ережеге сүйенуге болады:
1) молекуладағы атомдар өздерінің валенттілігіне сәйкес өзара белгілі тәртіп бойынша байланысады. Атомдардың байланысу реті химиялық құрылысты береді. Мысалы, бутан молекуласында (С₄Н₁₀) көміртек атомдары түзу (тармақталмаған) және тармақталған тізбек түзіп, екі түрлі орналасады;
2) заттардың қасиеттері олардың молекулаларының құрамына қандай атомдардың және олардың қандай мөлшерде кіргенінде ғана емес, сонымен қатар олардың өзара қандай ретпен байланысқандығына (химиялық құрылысына) да тәуелді болады;
3) молекула түзетін атомдар немесе атомдар тобы өзара бір-біріне әсер етеді, молекуланың химиялық реакцияларға түсу қабілеті осыған байланысты;
4) құрамы мен молекулалық массасы бірдей, бірақ молекула құрылысы әр түрлі, сондықтан да қасиеттері де әр түрлі заттар изомерлер деп аталады. Мысалы, изобутан, изопропан т.б. Атомдар молекулаға біріккенде бір-біріне әсер ететіндігін бейорганикалық заттардан да байқауға болады. Мысалы, сутек пен оттек әрекеттесуінен су молекуласы түзілгенде судың құрамындағы сутек атомдары жанбайды, ал оттек жануды қолдамайды. Бутлеровтың химиялық құрылыс теориясы зат жөніндегі түсінікті тереңдетті, молекуланың құрылысын түпкілікті зерттеуге жол ашты, табиғаттағы көптеген жаңа заттарды болжауға және синтездеуге мүмкіндік берді.^[1]

А.М. Бутлеров өзінің теориясының негізгі қағидаларын 1861 ж. Шпейер қаласында өткен жаратылыстанушылар мен дәрігерлердің съезінде жасаған баяндамасында жариялады. Бұл ережелерді қазіргі кезде келесідей тұжырымдауға болады:

Заттың қасиетіне оның құрамына қандай атомдардың қандай мөлшерде кіретіні әсер етеді.
Органикалық қосылыстың құрамына кіретін атомдар өзара белгілі бір ретпен, тәртіппен байланысады.
Заттың құрылысын химиялық әдістермен (анализ және синтез) зерттеуге болады. Қазіргі кезде заттың құрылысын анықтау үшін физикалық әдістер де кеңінен қолданылады.
Заттың құрылымдық формулалары атомдардың өзара байланысу ретін көрсетеді. Көміртегі үнемі IV валентті.
Бір құрылымдық формулаға бір ғана зат сәйкес келеді, құрылымдық формуладағы бір химиялық байланыс бір сызықшамен белгіленеді.
Молекуладағы атомдар өзара бір-біріне әсер етеді, тікелей байланысып тұрған атомдардың әсері күшті болады.

А.М. Бутлеровтың химиялық құрылыс теориясының маңызы. 1. Осы теориядан кейін органикалық химия сипаттамалықтан ғылыми жолға түсті. 2. Бұл теория құрамы бірдей қанша зат болатынын болжауға және оларды синтездеуге мүмкіндік береді. 3. Болжанған заттарды синтез арқылы алу теорияның дұрыстығын дәлеледейді. А.М. Бутлеров өзі болжаған изобутанды, пентанның үш изомерін, изобутил спиртін синтездеп алды. 4. Бұл теория Д.И. Менделеевтің "Периодтық заңы" сияқты табиғаттың жалпы заңдарының қатарында тұр, ол дүниенің тұтас ғылыми кескін-келбетін жасауға мүмкіндік береді.

Дереккөздер

↑ «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, X том

Бұл — мақаланың бастамасы.
Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз.
Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет.

[1] «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, X том

[1]