Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы

Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы - Абайдың тарихи танымының өресі мен өрісін танытатын қазақ халқының түп негізінен деректер беретін зерттеу. Жанрлық жағынан алып қарағанда тарихи очерк арнайы зерттеу мақала деуге болады. Абай бұл еңбегін жазғанда оның қолында халқымыздың түп негізінің шығу шежіресіне жол сілтейтін орыс, қытай, араб, парсы тілдерінде жазылған әдебиеттер болған. Сондықтан да ол өзі сөз еткен мәселе төңірегінде ой тарқатқанда, әдеттегідей, «мен бұл жөнінде бұдан басқаны естімедім» демейді, «кермедім» дейді. Ал Абай қолданысындағы «көрмедімнің» «оқымадымды» алмастырып тұрғаны өзінен-өзі түсінікті. Сондай-ақ оның: «Дін исламға кіре алмай қалған, осы күнде Күншығыс Сібірінде қазақтың ағайындары бар», «Енисейск гүбірнеде Минусинскі уезде «ясашынай татар» атында халық бар», «сол қырғыздарды қытайлықтар «брут» деп атайды», «абыз», демек, әуелде шаман дініндегілердің өз молласына қоятын аты екен», «сол арабтар көшпелі халықтарды «хибаи» деп, «хүзағи» деп атапты», «Бұланай деп Гималайды айтқаны ма, Үндүкеш тауы ма?» тәріздес сол кез түгілі осы заманның оқыған қазағының өзінің бәрінің бірдей ойласа ойына, жазса қаламына іліне бермейтін, ғылыми мәні мол көптеген деректері де, Жошы мен Шағатай ұрпақтарының аты-жөнінің және олар болған жердің атауларының дұрыс көрсетіліп, оқиғалардың дәл берілуі де ақынның жазба материалдарға сүйенгенін көрсетеді. Тек бір өкініштісі - Абай «мен мыналарды оқыдым» деп еш жерде айтпаған. «Бабырнамадан» басқа «мына деректі мынадан алдым» деп ешбір шығарманың атын көрсетпеген. Соған қарамастан, Абай мақаласы — халқымыздың тарихын ғылыми жолға салу бағытында жасалған алғашқы қадамдардың бірі. Сондықтан да оның төл тарихымыз үшін алар орны ерекше. Мұндағы Абай айтқан ойлар мен тұжырымдардың ғылымдық құндылығымен бірге саяси әлеуметтік мәні де зор. Еңбекте «Есте жоқ ескі мезгілде, моңғолдан бір татар аталған халық бөлінген екен. Қытайлар оны «татан» деп жазады. Асыл түбі қазақтың сол татар» деген жолдар бар. Бас-аяғы үш-ақ сөйлемнен тұратын осы хабарламада, Абай айтқан, есте жоқ ескі замандарда Орта Азияны мекендеген халықтардың тұтас тарихы жатыр. Абай қандай шығарма оқысын, нені естісін, солардың ішінен қажеттісін ғана сүзіп алған да, оны өз қалыбына салып, өз өлшемімен пішіп, өз үлгісінде қолданған.

Абай қай тарихтан оқыды

• Түп тамыры ғылыми дәлдікке тартар деректерді сонау шалғайдағы Шыңғыс таудың қазағы Абай қай тарихтан, қандай шығармадан оқып, біліп жүр?» деген заңды сұрақтарға жауап беру үшін Абай заманында баспа бетін көрген, болмаса «қолдан көшіріліп жұртшылық арасына тарауы мүмкін-ау» деген тарихи шығармаларды саралауға тура келеді. Сонда ой көзіне алдымен шалынары - ақынның кітап оқуға ден қойған кезінде орыс тіліне аударылып, ғылыми ортаға кеңінен тараған Рашид-ад-Диннің «Жылнамалар жинағы», Хондемирдің «моңғолдар тарихы», Әбілғазы Баһадүр ханның «Түрік шежіресі» секілді тарихи мұралар. Осының үшеуінде де жоғарыда айтылған түрік тарихы, түріктен татар мен моңғолдың бөлінуі, олардың бөліну себептері жан-жақты, толық жазылған.

Қытай жылнамаларынан

Абай басқа да еңбектерді оқымады ма екен деген күдік туады. Ал ол қандай еңбек? Авторы кім? Бұл сауалға жауап іздеушіге «Қытайлар оны «татан» деп жазады» деген сөйлем жолбасшы болмақ. Өйткені татарларды қытайлықтардың «татан» деп атайтынын мәлімдеушінің қытайларға қатысы бар, қытай тілін білетін кісі екені хақ. Демек, ендігі ізденістің ат басын тірер жері Абайдан бұрынғы, не оның заманындағы танымал синологтар мен олардың еңбектері болмақ. Осы орайда кезінде есімі Ресейде аңызға айналып, атағы әлемге жайылған, қытай тілінің әйгілі білгірі, шығыстанушы, чуваш халқының перзенті Н. Я. Бичуриннің (Иакинф) дара тұлғасы кез алдыңызға келеді, оның тек Ресейдің ғана емес, бүкіл әлем шығыстанушыларының қолынан түспес кітабына айналған, қытай жылнамалары мен жалпы тарихынан (Ганмудан) теріп аударып, 1851 ж. жарық көрген «Көне замандарда Орта Азияны мекендеген халықтар туралы мәліметтер жиынтығы» атты үш томдық еңбегі ойға оралады. Осы еңбек пен Абай мақаласын салыстыра келе ақынның осы кітапты оқығанына көз жеткіземіз. Себебі, түрік тарихына, моңғол-татардың бөлінуіне байланысты жоғарыда айтқан Хондемирдің де, Әбілғазы Баһадүрханның да деректері мұнда жан-жақты айтылып, қытай деректерімен салыстырылып берілген. Сондай-ақ сол кездің өзге синологтерінің еңбектері жөнінде мұнда кең мағлұмат айтылады. Оның бәрін Бичурин қытайдың жалпы тарихынан алған үзінділерді топтап «Ганмуден көшірме» деген атпен кітаптың соңында жеке тарау етіп ұсынған. Осының да: «Кянь-дэ билігінің төртінші жазы. Татан Сун үйіне тарту-таралғымен келді. Татан үйі (хандығы) Солтүстік Шығыс Мохэ ұрпағының біріне жатады. Тхан әулетінің кезінде Юань-хэ (807-821 жылдар аралығы) билігінен кейін татандар Инь тауына (Инь-шаньға) кетті, сол жылы императорға тарту апарды» (Бинурин Н. Я. «Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена». - М.-Л., 1851, 336-6.). Татан - Н. Я. Бичуринның жазуында, тунгус халқының сөзі, күрке, лашық деген мағынаны береді. Татандықтар - мохэнің өзара бөлінген он алты аймағының бірі. Бұлар кейін енесейлік қырғыздар Орхон, Селенга өзендерін мекендеп отырған ұйғырларды талқандап, қуып жібергенімен өздері ол араны ұзақ иеленіп тұра алмай тастап кеткенде, сол қырғыздардан қалған бос жерге бауыр басқан болатын.

Қырғызға қырғыз деп ұйғыр хандарының бірі ат қойса керек

Абай өзінің еңбегінде «Қырғызға қырғыз деп ұйғыр хандарының бірі ат қойса керек» десе, бұл да оның осы оқиғаны, яғни қырғыздардың ұйғырларды атамекенінен бостырып, батысқа қарай қуғанын білетіндігіне айғақ. Халқымыздың көне тарихының бастауынан мол мағлұмат беретін қытай жылнамаларының дерегін Бичурин аудармасы арқылы оқып білген Абай өзіне тән шыншылдықпен ондағы әр жаңа ой түйіндеулеріне сын көзімен қарап, ой елегінен өткізгені хақ. Оның «моңғолдан бір татар аталатын халық бөлінген екен» деп, өзі оқыған деректерден қорытып ой түйгеніне қарағанда, Бичуриннің қытай жылнамаларындағы дунху мен хунну параллелін Хондемир мен Әбілғазы Баһадүр ханның тарихтарындағы татар мен моңғол параллелімен салыстырып, дунху дегеніміз - татар, хунну дегеніміз моңғол (Бұл арада көне моңғол мен кейінгі 12 ғ-да шаңырақ көтерген моңғол империясының атын шатыстыруға болмайды) деген пайымдауын құп алғанын, хуннудан дунху, яғни моңғолдан татарлар бөлініп шыққан деген тарихи деректі ақиқат деп мойындағанын көруге болады. Мұның бәрі ақынның Бичуриннің еңбегін шұқшия оқығандығын дәлелдейді. Қалайда ақынның Бичурин кітабын оқығаны анық. Оны Абай мақаласында келтірілген, қытай жылнамасынан алынған деректер де дәлелдей түседі. Өйткені ол кезде Абай пайдаланған қытай жылнамаларының дерегі тек Бичурин еңбектерінде ғана жазылған.

Енесей бойының қырғыздары жайында

Абай пайдаланған осындай қытай деректерінің бірі - Енисей бойының қырғыздары жайында. Еңбекте Абай енесейлік қырғыздардың тұрмыс-тіршілігі, мекен-жайы жөнінде, олардың Алатаудың бөктеріне қалай келгендігі жайында біраз құнды деректер береді. Солардың ішінде «сол қырғыздарды қытайлар «брұт» деп атайды, ез тауарихларында оның себебін, неліктен қытайлар «брұт» дегенін еш білдім дегенді кермедім. Біздің қазақтар Бийскідегі, Кузнецкідегі қалмақтарды «білеуіт» дейді. Менің ойым: «білеуіт», «брұт» бір сөзден шыққан деймін, о да қырғыздың нәсілі болмағы таң емес» деген тың мағлұматты дерегі мен «брұт» сезінің шығу төркінін табуға ұмтылған ғылыми болжамы аса құнды. Мұнда Абай Бичуриннен қытайлықтардың қырғыздарды «брұт» (бұрұт) деп атайтындығы жөніндегі деректі алғанымен, оның осы сездің төркінін анықтаудағы пайымдауын қабылдамайды.өз болжамын ұсынады. Ал Бичурин болса, «брұт» сезінің шығу төркінін қырғыздардың бұрынғы орналасқан Тибеттің солтүстік шекарасынан онша алыс емес, Хотан тауының шығыс беткейіндегі мекенімен байланыстырады. Осыдан келіп оның пікірі қытайлықтар 4 ғ-да осы араны мекендеген жұртты Булу, Болу, Болюй деп атаған. Осы атау мен «брұт» (бұрұт) атауы үндестік жағынан туысып жатыр дегенге саяды. Мұны және ол қырғыздарға қытайлар мен моңғолдар берген ат дейді. Бичуриннің осылай дегеніне қарамастан, Абайдың өз болжамын айтуы, әрине, оның бұл пікірге қосылмайтындығының айғағы. Қырғыздарды қытайлардың «брут» деп атайтыны сол кезде қазақ авторларынан тек Шоқанда ғана кездеседі. Бірақ онда бұл этнонимнің этимологиясы жөнінде Шоқан тарапынан ештеңе айтылмаған. Тек «бұрұт» атауы орыстардың қазақтарға «қырғыз» атауын таңғаны сияқты сырттан таңылған ат болуы мүмкін, өйткені әлгі атауды қырғыздардың өздері білмейді, айтсаң таңғалады деген өзіндік ойын ғана білдіреді. Жалпы «брұт» (бұрұт) сөзінің төркіні, шынын айтсақ, әлі күнге ғылыми тұрғыда анықталып, басы ашылған жоқ. Еңбекте Абай халқымыздың тегіне байланысты «Дін исламға кіре алмай қалған, осы күнде Күншығыс Сібірінде қазақтың ағайындары бар. Тілінен, әдетінен, түсінен туысқандығы анық көрініп тұрады. Әсіресе Енисейскі гүбірнеде Минусинскі уезде «ясашынай татар» атында бір халық бар. Қазақты өздеріне ағайын тұтады дейді және бір тұқымдас екендігіне көрген кісі таласпайды» деген дерек береді. Абайдың бұл арада «қазақты өздеріне ағайын тұтады» деген хабарламасына қарағанда, аталған «ясашынай татарлар» жөніндегі деректі жазба шығармалардан оқымаған, ауызекі әңгімеден естіген сияқты. Ақынға оны айтқан әрине, ауылдастары емес, сол Сібір жағынан келушілердің біреуі болуы керек. Бұл ретте біз Абай өмірбаянынан оның аулында кезінде Сібірге жер аударылып барып, содан қашып келіп паналаған қашқындардың болғанын білеміз. Сол кездегі Сібірдегі патша әкімшілігінің чиновниктері салық төлеп тұратын өзге жергілікті тұрғындарды «ясачные люди», «ясачные татары» деп атаған. Халқымыздың шығу тегі жөніндегі осы мақаласында Абайдың кеңірек тоқтап, молырақ орын беретіні арабтардың басқыншылық жорықтары, олардың Орта Азия мен Шығыс Түркістанды жаулап алып, жергілікті халықтарды ислам дініне күштеп кіргізуі, олардың ежелден қалыптасқан салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын зорлықпен бұзып, өздерінің салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын ендіруі секілді мәселелер. Орта Азия халықтарының өмірінде шешуші роль атқарған осынау мәселелер жайлы тарихи дәлдікпен шындық негізде түйінді ой айту үшін ақынның жазба деректерге сүйенгені анық. Басқаны қойғанда, «сол уақыттарда арабтан бұл Орта Азияға дін исламды үйретушілер кеп әскермен келіп, халықты жаңа дінге қаратып жүргенде Құтайба атты кісі Қашқарға шейін келіп, халықты исламға көндіргенде, бұлар да мұсылман болдық депті», - деп, араб елінің жаулаушылық саясатын жүзеге асырушылардың бірі, әскери қолбасшысы Құтайба дегеннің есімін нақты айтуының өзі Абайдың бүкіл Орта Азияны мұсылмандандыру кезеңінің тарихын жақсы білетіндігін анық аңғартады.

Құтайба ибн Мұслим жорықтары

Абай айтып отырған Құтайба ибн Мұслим 8 ғ-да Орта Азия мен Шығыс Түркістанды жаулап алып, ислам дінін қарудың күшімен қырып-жойып, зорлықпен ендірген арабтардың әскери қолбасшысы, арабтардың шығыстағы әміршісі Хажжат ибн Жүсіп тарапынан сенім көрсетіліп тағайындалған Қорасан өлкесінің билеушісі. Ол туралы жазылып қалдырылған жазба деректер мол. Тарихшы ат-Табаридің арабтардың басқыншылық тарихының ізін суытпай жазған шығармасы, НаршаҺидің дүниенің жаратылуынан 15 ғ-ға дейінгі дәуірді қамтыған жеті томдық «Бұхара тарихы» назарға ілігеді. Наршаһи еңбегінде Абай сөз етіп отырған Құтайба жөнінде аса көп деректер береді. Абайдың «Құтайба атты кісі Қашқарға шейін келіп, халықты исламға көндіргенде бұлар мұсылман болдық депті. Сөйтсе де, бұрыннан бақсы-балгерлерге иланып, отқа, шыраққа табынатын әдеттерімен исламға тез түсініп кете алмапты. Ол кезде шала-пұла хат таныған кісі болса, оны «абыз» дейді екен. Ол «абыз» демек, әуелде шаман дініндегілердің өз молдасына қоятын аты екен. Дүниеде не нәрсенің себебіне кезі жетпесе, сол нәрсені құдай қылып түр деп, дін тұтынатұғын әдеттерінің сарқынын біз де кей жерде көргеніміз бар: келін түскенде үлкен үйдің отына май құйып, «От ана, май ана, жарылқа!» дегізіп, бас ұрғызған секілді, «өлген әруаққа арнадық» деп шырақ жаққан секілді, жазғытұрым, әуел бұлт күркірегенде қатындар шөмішімен үйдің сыртынан ұрып, «Сүт көп, көмір аз» деген секілді» тұжырымдары Абайдың тарихи таным өрісінің биіктігін танытады. Қ. Салғараұлы.