Әбу Бәкр Мұхаммед Ән-Наршаһи

Наршаһи Әбу Бәкір Мүхаммед ибн Жафар әл-Наршаһи (899-959) — Орта азиялық тарихшы, ғалым. Саманилер әмірі Нүх ибн Насырға (943-954) арнап «Бұхара тарихын» араб тілінде жазған. Наршаһи еңбегі — ислам діні Орта Азия мен Қазақстанда, Шығыс Түркістан жерінде қарудың күшімен, зорлықпен таңылғанын, араб басқыншыларының жергілікті халықтың мәдениетін күйзелтіп, ғасырлар бойы қалыптасқан салт-сана, әдет-ғүрпын жойып жіберуін айғақты дәлелдермен баяндайды. Абай «Біразсөз қазақтыңтүбі қайдан шыққаны туралы» деген тарихи туындысын жазу үстінде Наршаһидың еңбегін дерек көзі ретінде пайдаланған. Ақын Қүтайба ибн Муслим туралы арнайы тоқталып, оның Туран мен Хорасан, Шығыс Түркістан жсрінде исламды қарудың күшімен ендіргені, ислам дінінің таралуы, ол діннің жергілікті халықтардың ғасырлар бойы қалыптасқан әдет-ғұрпы мен салт-санасына кері әсері жайлы сыншылдық түрғыдан пікір айтқанда Наршаһидың «Бухара тарихы» кітабына сүйенгені анық байқалады. Абай тілге тиек етіп отырған Құтайба жайлы деректер Наршаһи еңбегінің 3-,12-,13-,19-20-,22-23-тарауларында толық тұрде баяндалған. Абай ислам дінінің қазақтар арасында таралу мерзімін арабтардың Орта Азия мен Шығыс Түркістанды жаулап алу көзеңімен байланыстыра қарастырады. Араб басқыншылары жаулап алған өлке халықтарының тума мәдениетін, дәстурін түншықтырып, жазбалары мен кітапханаларын өртеп отырған. Осындай жауыздық әдістерді қолдану арқылы ғасырлар бойы дамыған, өркендеген мәдениетінен, өткентарихынан, салт-сана, дәстүрінен мүлде қол үздіріп, адам, жер-су, қала, елді мекен аттарына дейін арабша қойдырып, жергілікті халықтарды мәңгүртке айналдырып жіберугежан сала әрекет еткен. Осы тарихи оқиғалармен Наршаһи шығармасы арқылы таныс болған Абай араб басқыншыларының қанқүйлы зұлымдық әрекетіне тоқталғанда: «Ол уақытта жаңа дінге кірген соң… жер-сулардың да, халықтың да бұрынғы аттарын бұзыпты. Сондықтан да болғанға үқсайды. Өйтеуір сонан соң қазақ аталыпты», — деп, араб шапқыншыларының саяси сырын бар айла-шарғысын әшкерелей жазады. Арабтардың миссионерлік саясатының мәнін айқын тұсінген ақын: «Ол күнде Наурыз деген бір жазғытүрым мейрамы болып, наурыздама қыламыз деп, той-тамаша қылады екен. Сол күнін «Ұлыстыңұлы кұні» дейді екен. Бұл күнде бұл сөз қүрбан айтына айтылады», — деп, наурыздың орнына ислам діні қүрбан айтын зорлықпен күштеп енгізгенін атап өтеді. Наурызды мерекелеу үш мыңжыл бұрынғы Афрасиаб (Ер Тоңа) заманындағы салт екені, араб миссионерлерінің қуғындап, қолданудан шығарғаны туралы Наршаһидың деректерін Абай өте орынды пайдаланған.

Наршахи
Наршаһи Әбу Бәкір Мүхаммед ибн Жафар әл-Наршаһи
Наршахидің «Бұхара тарихының» француз тіліндегі бірінші басылымы, 1892 ж.
Туған күні	899 ж.
Қайтыс болған күні	959 ж.
Қызметі	Тарихшы, ғалым

Тағы қараңыз

• Бұхара тарихы (қолжазба)