Бөбек

Бөбек– — нәрестенің бір жасқа дейінгі кезі. Бөбек шарана болып туып, біртіндеп жоғары жүйке жүйесі қалыптаса бастайды. Іштен туа бітетін шартсыз рефлекстен басқа негізгі анализаторлары (көз, құлақ, т.б.) жетіле түседі. Бөбек ширай бастаған сайын, шартты рефлекстері өріс алып, анализаторлары тітіркендіргіштерді ажырата алатын халге жетіп, қимыл-қозғалыстары дамиды. Мысалы, мойнын өздігінен қозғалтуға (2 — 3 айда дыбыс шыққан жаққа қарауы), қолы мен саусақтарын сезіне қимылдатуға (4 — 5 айда ұсынған затқа қол созуы) шамасы келе бастайды. 5 — 6 айда еңбектеп, 8 — 9 айда қаз тұрады. Бір жасқа келгенде жүре бастайды. Осы кезде тілінің шығуына даярлық кезеңі басталып, психикасының жетіле беруіне мүмкіндік туады.

Бір жасқа жақын өз бетінше отырып, тұрады, кей бала 9-10 айлығында қаз тұрып, жүре де бастайды. Түрегеліп тұру, жүру оның танымын кеңейте түседі, ол бұрын көрмеген заттарымен әуестене бастайды. Үлкендермен қарым-қатынасын да заттарды танып, бәлуге бағытталған сәттер байқалады. Сәби ойыншықтың «не нәрсе екенін», оны «не істеу керек екенін» білгісі келеді. Бала дыбыс шығарып уілдейді, үлкендерге жылы шырай береді, ұмтылып, бір нәрсе айтқысы, сұрағысы келеді. Мұның аяғы кейде айқай, қыңқыл, жылауға барып ұштасады. Осылардың барлығы да өз айналасын қоршаған дүниемен шама-шарқына қарай байланыс жасауға талпынудың қажетінен туған жайлар. Осы кезде баланы сөйлеуге үйрете бастаған дұрыс. Балаға сөзді бұрмаламай жеткізгенде ғана жеке сөздерге , сөз тіркестеріне түсіне алатын болады. Сөздік сигналдар баланың есту, көру қабылдауына қатарынан әсер ететіндіктен, сөздің мәніне түсіну балаға онша қиынға түспейді. Бір жасар балада 10-15 сөз болады. Бұл – баланың актив сөздігін құрайды, өйткені енді сөздердің мәніне түсінеді, оларды өзі де айта алады. Бөбек алдымен заттың атын білдіретін, кейін оның өимылын білдіретін сөздерді меңгереді. Үшке аяқ басқанда өз айналасына байланысты айтылатын барлық сөздердің мәнін түсіне алады да, өзі де сөйлем құрастырып, «әңгімелесуге» жарап қалады.

Баланың тілі шығып, жүре бастауы оның түрлі қажеттерін өзі орындауға (тамақ ішу,киіну т.б.), әртүрлі заттарды атқаратын қызметін ұғынуға мүмкіндік береді. Бала біртіндеп нәрселердің негізгі, өзіне тән белгілерін, ортақ қасиеттерін аңғарады, кейбір сөздің мәнісіне түсініп, оларды жалпылай білетіндігін көрсетеді. Мәселен, балаға «мияуың қайда?» десе, оның бейнесін қимылмен білдіреді, немесе өз сөзімен жауап қайтарады. Мәселен, «мияу» деген сөз – бөбектің мысықты көргенін немесе оның дауысын естігенін, одан қорыққанын немесе ұстағысы келетінін білдіретін сигнал. Кейде ол жүннен істелген нәрселерді де осылай атайды. Бұл оның ойлауында жалпылау тәсілінің біртіндеп қалыптасып келе жатқандығын байқатады. Біртіндеп баланың ойлауында анализ, синтез тәсілдері пайда бола бастайды. Мәселен, ол ең алдымен үлкен қызыл шарды бір тұтас нәрсе деп ұғынса, кейін оның түсі, мүсіні жөнінде ойлауды үйренеді. Бұл жөнінде И.М.Сеченов былай дейді: «Сыртқы әлемнің заттарын бала тек бөлек күінде емес, сол тұтас заттардың бірімен-бірінің, сондай-ақ олардың әрбәр бөлшектерінің тұтас затқа қатысы қандай екенін біле бастайды... Баланың орашолақ ойынан барып біртіндеп ой тізбегі пайда болады». Үш жастағы бала үлкендердің сөзін (тақпақ, өлең, ертек) тыңдауға өте әуес келеді. Осыдан барып баланың ой-өрісін өсірудің, оған тәрбие берудің алғашқы сатысы басталады. Сөздік сигналдар бөбектердің мінез-құлқын тәрбиелеудегі шешуші рөлге ие бола отырып, тәрбиешілерге де зор міндет жүктейтіні сөзсіз. Осы кезден бастап балалардың сөйлеу белсенділігін арттыру үшін, ересек адамдар баламен үнемі сөйлесіп, пікірлесіп отырулары керек. Екі жасқақарай балада бір сөзден құралатын жай сөйлемдер, одан былай қарай екі-үш сөзден құралатын жай сөйлемдер туады. Екі жастың аяғында тіл дамудың жаңа кезеңі басталады. Бұл кезеңде бала ана тілінің көлемінде біраз сөздерді, атауларды меңгереді. Жанұяда жақсы тәрбие алған баланың осы уақыттағы сөздік қоры 800-1000-ға дейін жетеді. Бала кішкентай өлеңдер мен ертектерді тез жаттап алатын болады. Бұл айтылғандар оның барлық психикалық процестерінің дамуына (қабылдау, ес, ойлау, ерік т.б.) қолайлы жағдайлар болып табылады.

Дереккөздер

«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл, ISBN 5-89800-123-9, II том