Уикипедия

Вепстер

Вепстер (бепся, вепсь, вепся) — Ресейдегі Карелия, Вологда және Ленинград облыстарында тұратын фин-угор тобына жататын шағын халық.
2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 12 142 адамды құрады. 2010 жылы аумақта небәрі 4870 адам тұрды, бұл осы халық санының азаю динамикасын көрсетеді.

Вепстер
бепся, вепсь, вепся
Бүкіл халықтың саны

4 534

Ең көп таралған аймақтар

 Ресей

Тілдері

вепс тілі, орыс тілі

Діні

православ шіркеуі

2020 жылғы халық санағы бойынша - 4 534 болды. 1957 жылға дейін Шелтозер ауданында (Карел АССР) бүкіл халық дерлік вепстар болса, қазір олардың саны шамамен екі есеге азайды.[1]

Автоэтнонимі

өңдеу

ХХ ғасырға дейін ежелгі "вепся" деген өзін-өзі атау бекітілмеген. 1917 жылға дейін вепстер ресми түрде Чуд деп аталды.

Эндоэтнонимі

өңдеу

Орысша - «Вепсы»; финнше - «Vepsäläiset»; эстонша - «Vepslased»; коми-зырянша - «Вепсъяс»; саамша - «Vepsat»; таулы-марийше - «Вепсвлӓ»; мажарша - «Vepszék»; коми-зырянша - «Вепсъяс»; эрзя-мордваша - «Вепссэть»; чувашша - «Вепссем»; ағылшынша - «Vepses»; по-латышша - «Vepši»; по-литовша - «Vepsai»; немісше - «Wepsen»; голландша - «Wepsen»; украинша - «Вепси»; белорусша - «Вепсы».[2]

Этногенезі

өңдеу

Вепс тайпалары фин-угор қоғамдастығының ыдырауынан кейін және пермь және Волго-фин тайпаларының негізгі тобынан бөлінгеннен кейін пайда болғанын анықтауға болады. Демек, вепстік қауымдастыққа қалыптасқан Балтық жағалауы-фин халқының топтары олардың түпкі аймағына айналған аумақта келген адамдар болып табылады. Өлкенің ежелгі халқы протолопар, кейінірек-лопар тайпаларына тиесілі болды, ол вепстердің пайда болуымен ассимиляцияға ұшырады. Дегенмен, бастапқы этногенез барлық Балтық жағалауы-фин халықтарының жалпы қалыптасуымен сәйкес келеді деп болжауға болады.[3]

Субэтникалық топтары

өңдеу

Вепстердің үш этнографиялық тобы бар: солтүстік вепстер (Онега) - орталығы Шелтозеро ауылында, Ленинград облысымен шекаралас Онега көлінің оңтүстік-батыс жағалауында. Ортаңғы (оят) вепстер - Оят өзендерінің жоғарғы және орта ағысында, Қапша және Паша өзендерінің бастаулары аймағында. Оңтүстік вепстер (Шугозерск және Ефимовск) - Вепс дөңесінің оңтүстік беткейлерінде.

Нәсілі

өңдеу

Вепстер үлкен европеоидты нәсілге жатады, онда Батыс-Балтық нәсілінің Шығыс-Балтық антропологиялық түріне бөлінеді

Сырт келбеті

өңдеу

Вептердің бойы аласалау, басы орташа, ашық қоңыр немесе ақшыл шаштары бар, беті сәл жалпақ, маңдайы аласа, төменгі жақ сәл кеңейген, бет сүйектері шығып тұрады, мұрын ұшы көтерілген, орташа шығыңқы құлақтары бар. Көк немесе сұр, сирек аралас көз реңктері бар. Карелия Республикасының тұрғындарының шаштары тік, негізінен аққұбалар.[4]

Негізгі қоныстану аймағы

өңдеу
 
Вепстердің Ресейдегі қоныстану аймағы

Онега аймағының оңтүстік-батысын оңтүстік-солтүстік бағытта Гимрека ауылынан (солтүстік Вепс) бастап мекендеген. Ең үлкен мекендер Рыбрека, Шелтозеро және Петрозаводскіден 60 шақырым жерде орналасқан Шокша ауылы болып саналады. Көптеген ауылдар Оят өзенінің бойында орналасқан, шекаралары Ленинград облысының Винница ауданымен сәйкес келеді. Ең маңызды нүктелері - Озера, Ярославичи, Ладва және Надпорожье.

Ең ірі елді мекендердің бірі Шимозеро Вепс дөңесінің солтүстік және шығыс беткейінде орналасқан, бірақ көптеген адамдар оңтүстікке қарай көшті (Мегра, Ошта және Вознесенье). Мегра өзенінің бір тармағында Белозерский деп аталатын ауылдар шоғыры болды, ол Ақ көлден 70 шақырым жерде орналасқан. Подала ең үлкен елді мекен болып саналады.

Чагодишидің саласында Ефимов вепстары тұратын Сидорово елді мекені бар. Шугозеро тобы Паша және Қапша өзендерінің бастауларына жақын орналасқан.[5]

Тілі

өңдеу

Тілі - фин-угор тобына жататын вепс тілі, қазіргі уақытта көптеген вепстар орыс тілінде және өз ана тілінде еркін сөйлейді. Вепс тілінде үш диалекті бар: солтүстік (Шелтозер, Онега көлінің оңтүстік-батыс жағалауы), орта (Ленинград облысының солтүстік-шығысы, Вологда облысының Бабаев ауданы), оңтүстік (Ленинград облысының Ефимов, Бокситогор аудандары).
1932 жылы Вепс жазу жүйесі құрылды. Бұрын латын графикасы болса, бүгінде кириллица таңбалары қолданылады. Кітаптар вепс тілінде шығуын жалғастыруда. Сонымен бірге вепстар тұратын аумақта жергілікті диалектілер мен орыс тілі үйлесімді өмір сүруде.[6]

Діні

өңдеу

Православие 11-12 ғасырларда халық арасында таралып, бүгінде халықтың ресми діні болып табылады. Ұзақ уақыт бойы вепстар христианға дейінгі әртүрлі нанымдарды сақтап қалды. Олар ауырған кезде емшілерге баратын, адамдардың арасында емдейтін, рухтарға жүгінетін сиқыршылар «ноидтер» болды. Сиқыршылар қарапайым қауымдастықтардың бөлігі болды және олар табиғаттан тыс қабілеттерге ие болды. Шіркеулер мен монастырлардың пайда болуымен олар бірте-бірте жойылып, бірақ емшілер мен бақсылар қалды.

Вепстарда әлі күнге дейін екі дүниетанымның үйлесімі бар: христиан және пұтқа табынушылық. Барлық рухтардың ең маңыздысы орман иесі болды.[7]

Тарихы

өңдеу
 
Вепс этнографиялық мұражайы (Шёлтозеро)

Вепстің ата-бабалары готикалық тарихшы Иорданның (б.з.д. VI ғасыр) жазбаларында, Ибн Фадланнан (Х ғасыр) бастап араб деректерінде, Батыс Еуропа авторлары - Адам Бременский (XI ғасырдың аяғы), Саксон Грамматика (XIII ғасырдың басы) атап өтілген. Араб тарихшыларының жазбаларында вису (весу, ису) этнонимі кездеседі. Орыс шежіресі (ХІ-ғасырдан бастап) бұл халықты весь деп атайды.

Вепстер карелдіктердің этногенезінде маңызды рөл атқарды, сонымен қатар солтүстік орыстар мен батыс Комидің қалыптасуына қатысты. 1930 жылдары бастауыш мектептерде вепс тілін (латын графикасына негізделген әліпби) оқытуды енгізу әрекеті жасалды. 1937–38 жылдары вепс тілінде білім беру тоқтатылып, вепстік интеллигенцияның белсенді өкілдері, соның ішінде оқулық авторлары да қуғын-сүргінге ұшырады. 1980 жылдардың соңында кейбір мектептер қайтадан вепс тілін үйрете бастады. 1980 жылдары Вепстік этникалық топтың және оның мәдениетінің жандануын жақтаушылар қозғалысы пайда болды. 1988 жылы Вологда облысында Вепс Куя ұлттық ауылдық кеңесі болды, 1994–2005 жылдары Карелияда Вепси ұлттық волость құрылды. 2006 жылы Вепстер солтүстіктің байырғы аз ұлтты халқы мәртебесін алды.[8][9]

Кәсібі

өңдеу

Вепстердің көне кәсіптерінің бірі аңшылық болды. Свир, Оят, Қапша және Паша өзендерінің маңында өмір сүрген вепстер ағаш кесу және ағаш өңдеумен айналысқан. Ауыл шаруашылығы да олардың негізгі кәсібінің бірі болды.

 
Вепс тұрғындарының шөптерді жинауының дәстүрлі әдісі

Көктемде орманда жапырақтар пайда болған кезде, келесі жылы ағаштарды кесіп, өртеп жіберді. Күл тыңайтқыш ретінде пайдаланылды. Жерді жыртып бірінші жылы әдетте шалқан, екіншісінде арпа немесе қара бидай, үшінші жылы сұлы егілді. Тас, сазды топырақ пен аяздың салдарынан Вепси ауылдарында дәндер нашар өсті.

Вепстер сиыр, жылқы, кейінірек ешкі малын ұстады. Сондықтан шөп дайындау өте маңызды болып, шөп жинау бір айға созылды. Сонымен қатар, вепстер барлығы дерлік тәжірибелі балықшылар болды. Балықтар тормен ауланды. Балықтар уылдырық шашу үшін көлдерден өзендерге барған кезде, вепстер оларды өткір тістері бар шанышқы түріндегі ұзын сырықтармен ұстады.

Вепстер шебер қолөнершілер ретінде де танымал болғаны белгілі. Тұрмыстық ыдыс-аяқтардың көпшілігі ағаштан, тамырдан және қайыңның қабығынан жасалған. Сондай-ақ ұн, астық немесе зергерлік бұйымдарды сақтауға арналған ұқыпты жәшіктер, сүт пен суды тасымалдауға арналған мықты қораптар, саңырауқұлақтар мен жидектерді жинауға арналған иық сөмкелері, аяқ киім және етік, атқа мінуге арналған ер-тұрмандар, бесік пен ойыншықтар жасау үшін пайдаланылды.[10]

Дәстүрлі кәсіптері - егіншілік. Олар қара бидай, арпа, сұлы, бұршақ, бұршақ және аз мөлшерде бидай мен картоп өсірді. Техникалық дақылдардан – зығыр, көкөністерден – шалқан екті. Кейінірек олар пияз, редис, қырыққабат, сәбіз, картоп еге бастады.

18 ғасырдың 2-жартысынан бастап ағаш кесу, Свир, Нева және т.б. өзендерде баржаларды тасымалдау (бурлактар) дамыды. Оят өзенінде қыш қолөнері болған. Кеңес заманында сәндік құрылыс тасының өнеркәсіптік дамуы Солтүстік Вепсте дамыды, мал шаруашылығы ет-сүт бағытына ие болды. Көптеген Вепс ағаш кесу өнеркәсібінде жұмыс істейді, 49,3% қалаларда тұрады.[11]

Тұрмыс салты

өңдеу

1917 жылға дейін архаикалық әлеуметтік институттар – ауыл қауымы (суым) және көп балалы отбасы сақталды. Жиын барысында қауым ақсақалдар, приход діни қызметкерлері, қауым хатшылары мен салықшыларды сайлады. Оның міндеттеріне дауларды шешу, жесірлер мен кедейлерге көмектесу және қоғамның қажеттіліктері үшін ақша жинау кірді. 930 жылдардың ортасына дейін адамдар үлкен отбасыларда өмір сүрді, оларды ең үлкен адам, әкесі немесе атасы басқарды. Әйелі мал бағып, үй бағып, тамақ пісірумен, киім тігумен, тоқымашылықпен айналысқан. 20 ғасырдың басында отбасылар негізінен шағын болды, кейбір аймақтарда бөлінбеген ірі отбасылар өмір сүруін жалғастырды. Отбасылық әдет-ғұрыптар солтүстік орыстарға ұқсас, айырмашылықтары: түнде келін түсіру, неке қию рәсімінде жас жұбайлардың балық бәлішін ғұрыптық жеуі, жерлеуде жоқтау айту.

Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары. Бастапқыда қоныстанудың жағалау типі басым болды (өзен және көл). Вепс территориясындағы елді мекендердің ең алғашқы түрлерінің ішінде шіркеу ауласы (пагаст) белгілі. ХVІ ғасырға дейін Вепстерде 1–3 шаруашылықтан тұратын шағын аулалық қоныстар басым болды.

 
Вепс үйлерінің пеші

Ежелгі вепстардың тұрғын үйлері 1 немесе 2 бөлмелі, негізінен, ішінде ошағы бар ағаш үйлер болды. Алдымен ашық ошақпен, содан кейін мұржасыз пешпен жылытылады. Орыс тарихи құжаттарында «особняк» деп аталатын ХVII–ХVIII ғасырлардағы тұрғын үйлер, қосалқы құрылыстары бар күрделі 2 немесе 3 бөліктен тұрды. Біртұтас үй-аула кешенін біріктіру процесі вепстар мен карелдіктер арасында Ресейдің ықпалымен өтті. Шатыр материалы ретінде сабан, ал кейінірек тақтайшалар пайдаланылды. Бұрын дөңгелек бөренелерден жасалған төбелер кең тараған, олар кең кесілген тақтайлармен ауыстырылды.

Кейін олардың айналасына тұрмыстық қажеттіліктерге арналған ғимараттар салына бастады. Онега вепстары тіпті екі қабатты үйлер де салған. Солтүстік вепстар монша жасады. Дәстүрлі вепс тұрғын үйі - бұл үйді біріктіретін ғимараттардың тұтас кешені.[12]

Дәстүрлі киімдері. Ерлер киіміне көйлек, шалбар, белдік, сырт киім, бас киім және аяқ киім кірді. Ерлер костюмінің негізгі элементтері - ұзын, туника тәрізді көйлек, шалбар және белдік. Күнделікті көйлектер үйден тігілген, көбінесе көк немесе қызыл түсті. Мерекелік киімдер үшін ақ жұқа зығыр мата немесе фабрикада жасалған жүн мен мақта маталар қолданылады. 20 ғасырдың басында вепс ерлердің мерекелік көйлектері ұзын қиғаш жолақпен кесілді (солдан оңға қарай). Тік жағасы мен шілтері бірнеше кішкентай түймелермен бекітілді. Вепстердің ең көне киімі – балахон. Ежелгі уақытта оны ерлер де, әйелдер де киген.

Вепстік әйелдер киімі екі кешенмен сипатталады - бұрынғы сарафан кешені (сарафан, көйлек, алжапқыш, бас киім, белдік) және белдемше кешені (белдемше, күрте, алжапқыш, бас киім, белдік). Көйлектері етегінде қызыл немесе ақ кестелермен безендірілген.

ХХ ғасырдың аяғында вепс әйелдері белдіктері бар, ортасында алдыңғы жағында ойығы бар тік сарафандар киді. Жиырмасыншы ғасырдың басында сарафандар белдемшелер мен жемпірлерге жол берді - ашық, жиі жолақты, өрнектермен, ленталармен, шілтерлермен және өрілген.[13]

Дәстүрлі тағамдары. Дәстүрлі вепс асханасында қолданылатын өнімдердің ауқымы бай емес және аймаққа байланысты.

Солтүстік вептар, мысалы, ХХ ғасырдың басында орташа және оңтүстік вепстар үшін мүлдем бейтаныс көптеген көкөністермен таныс болды.[14]

 
Вепс пирогтары

Вепстердің дәстүрлі кәсіптері егіншілік, аңшылық, балық аулау және жидектер мен саңырауқұлақтарды теру болды. Сондықтан олардың асханасында көптеген балық тағамдары, орман өнімдері, аз мөлшерде ет бар.

Етті сирек жейді, малды күзде кеш сойып, етін бөшкеге салып тұздайды. Олар үй жануарларының етін және аң аулау кезінде алынған аңдарды тұтынды. Кептірілген ет 2 жылға дейін сақталады, одан желе және сорпа жасалды.

Вепс асханасында сорпаның көптеген түрі бар, олардың көпшілігі ет пен балықсыз жасалынады. Сорпалар қымыздық пен қалақайдан дайындалады, көкжидек пен көк пияздан жасалған салқын жазғы сорпа да белгілі. Тағы бір ерекше тағам - үгітілген қара шалғам мен тартылған мүкжидектен жасалған салқын сорпа. Олардың қоспасына туралған пияз және пісірілген картоп қосылады, мұның бәрі сумен толтырылады және тұздалады. Сусындарға квас, сүт, сарысу, шай жатады. Бұрын бұл сусын мереке күндері ғана ішілетін. Кисель қара бидай мен сұлы кебекінен дайындалады. [15]

Фольклоры. Вепстер өздерінің бұрынғы өмірі туралы көптеген әңгімелер, аңыздар, нақылдар, жұмбақтар т.б. сақтап қалды. Этникалық фольклорында бұл өлкені алғашқы қоныстанушы панах, чуди тайпалары туралы айтылады. Ертегілік эпос (сиқыршылық, тұрмыстық, сатиралық) дамыған. Ертегілер сюжеті солтүстік орыс және карелдерге жақын. Лирикалық әндері мен билері дамыған. Тойлар мен жаназаларда әйелдер жоқтау айтты. Вепстер «ұзақ» және ғұрыптық әндер мен күлкілі әндерді шырқады. Бірақ әндер көбінесе орыс тілінде айтылады.

Вепстердің музыкалық аспаптарды жасалмаған. Қантеле сирек кездесетін ежелгі музыкалық аспап болды - ол қарағай тақтасынан жасалған. Бірақ ХХ ғасырдың басында кантеле аккордеонды ауыстырды.[16][17]

Қазақстандағы вепстер

өңдеу

Қазақстанға негізінен 1990-жылдарынан басында, еркін көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы вепс диаспорасы санының динамикасы:

  • 1970 ж. - 27 адам;
  • 1979 ж. - 33 адам;
  • 1989 ж. - 44 адам;
  • 1999 ж. - 30 адам;
  • 2009 ж. - 1 адам.[18]

Танымал адамдары

өңдеу
  • Зинаида Ивановна Строгалщикова – этнограф, қоғам қайраткері, публицист.[19]
  • Степан Андреевич Макарьев - ғалым, өлкетанушы, фольклор зерттеушісі.[20]
  • Николай Викторович Абрамов - Вепс және орыс жазушысы, ақын, журналист, әдеби аудармашы, Карелия Республикасының еңбек сіңірген мәдениет қайраткері.[21]
  • Александр Свирский - орыс православиелік әулиесі, игумен.[22]
  • Нина Григорьевна Зайцева - әйгілі вепс жазушысы.[23]
  • Рюрик Петрович Лонин - өлкетанушы, вепс фольклорын жинаушы, жазушы, Карелия Республикасының еңбек сіңірген мәдениет қайраткері, Шелтозеро Вепс этнографиялық мұражайының негізін қалаушы.[24]
  • Анатолий Васильевич Петухов - совет және орыс жазушысы, ұлты вепс.[25]
  • Василий Андреевич Пулькин - вепстік жазушы, педагог. [26]

Бейнетаспалар

өңдеу

Дереккөздер

өңдеу
  1. ↑ Вепстер https://nazaccent.ru/nations/veps/
  2. ↑ Вепстер - Vepsläižed https://nacio.at.ua/publ/nacionalnosti/vepsy_vepslaized/2-1-0-70
  3. ↑ Ғажайып вебс әлемі туралы қазақша https://kznews.kz/bilim/gazhajyp-vebs-alemi-turaly-qazaqsha/?ysclid=ltzkcglwo341306829
  4. ↑ Вепстер қайда тұрады, олар қандай және қай тілде сөйледі https://fedpress.ru/article/3115469
  5. ↑ Вепс халқы: фотос, дәстүрлер, әдет-ғұрыптар, сыртқы келбет, ұлттық киім, қызықты деректер https://fb.ru/article/219342/narod-vepsyi-foto-traditsii-obyichai-vneshnost-natsionalnyiy-kostyum-interesnyie-faktyi?ysclid=ltzdm5rim0653313012
  6. ↑ Вепстер - Карелияның ерекше халқы https://musaget.ru/vepsy-osobennyy-narod-karelii/?ysclid=lrozhjhm3t326299413
  7. ↑ Вепстер - Карелияның шағын халқы https://travelask.ru/articles/vepsy-malochislennyy-narod-karelii?ysclid=lrozcz9ed3749387622
  8. ↑ Пименов В.В. Вепстер http://www.etnosy.ru/node/145
  9. ↑ Ресей энциклопедиясы 2004-2017 https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5671590?ysclid=lroyhqf12i221250395
  10. ↑ Ата-бабаларымыздың өмірінен. Вепстер. Бірінші бөлім https://protradnoe.ru/news/rayon?id=1042&ysclid=ltzhhfdexi880014781
  11. ↑ Халықтар мен мәдениеттер/вепстер https://travel-journal.ru/ethno/30/526/(қолжетпейтін сілтеме)
  12. ↑ Вепс елді мекендері мен тұрғын үйлері https://arctic-megapedia.com/en/blog/2020/12/03/%d0%b2%d0%b5%d0%bf%d1%81%d1%8b-%d0%bf%d0%be%d1%81%d0%b5%d0%bb%d0%b5%d0%bd%d0%b8%d1%8f-%d0%b8-%d0%b6%d0%b8%d0%bb%d0%b8%d1%89%d0%b0/
  13. ↑ Вепсия ұлттық киімі https://moy-rayon.zalaritur.ru/2023/04/23/%D0%B2%D0%B5%D0%BF%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9-%D0%BD%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D1%8B%D0%B9-%D0%BA%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8E%D0%BC/
  14. ↑ Вепс ұлттық тағамдары https://cotour.livejournal.com/99765.html?ysclid=ltzewvi2t4892032300
  15. ↑ Вепс ұлттық тағамдары https://arctic-children.com/article/kalitki-v-karelii/?ysclid=ltzf6qc2ym722336999
  16. ↑ Әлем халықтары / Вепстер http://www.etnolog.ru/people.php?id=VEPS
  17. ↑ Вепс фольклоры https://svirskie-ogni.ru/news/vepsskiy-folklor/?ysclid=ltzl2626vz137211834
  18. ↑ Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева. /Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.- Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016.147-бет ISBN 978-601-7472-88-7
  19. ↑ Строгальщикова Зинаида Ивановна http://avtor.karelia.ru/about/strogalschikova_zinaida_ivanovna.html?ysclid=ltzm11opzl743081885
  20. ↑ Макарьев Степан Андреевич http://illhportal.krc.karelia.ru/section.php?id=1378&plang=r
  21. ↑ Абрамов Николай Викторович http://avtor.karelia.ru/about/abramov_nikolai.html?ord=192&ukazatel=1&ysclid=ltzr9lv93r854417045
  22. ↑ Александр Свирский https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%80_%D0%A1%D0%B2%D0%B8%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9
  23. ↑ Нина Григорьевна Зайцева: «Құдай Сөзі барлық халықтарға арналған...» https://www.stoletie.ru/sozidateli/nina_grigorjevna_zajceva_slovo_bozhije_obrashheno_ko_vsem_narodam_543.htm?ysclid=ltzrntbhf9810642579
  24. ↑ Рюрик Лонин - халық мәдениетінің құтқарушысы https://rk.karelia.ru/aktualno/ryurik-lonin-spasitel-kultury-naroda/
  25. ↑ Петухов Анатолий Васильевич https://arctic-megapedia.com/blog/2020/12/03/%D0%BF%D0%B5%D1%82%D1%83%D1%85%D0%BE%D0%B2-%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%82%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D0%B9-%D0%B2%D0%B0%D1%81%D0%B8%D0%BB%D1%8C%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D1%87/?ysclid=lu045peic5725847095
  26. ↑ Орыс жазушылары/Василий Андреевич Пулкин (1922-1987) - вепс жазушысы, педагог https://www.deti.spb.ru/writers_rus/a_id1076?ysclid=lu04ccmbwk562344019
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Вепстер&oldid=3378506» бетінен алынған