Гандизм

Гандизм – Махатма Ганди есімімен байланысты ілімдер мен іс-тәжірибелер.Гандизм – діни-философиялық, қоғамдық-саяси ілім, Үндістан буржуазиясы мен империализмге қарсы қозғалыстың идеологиясы.
Гандизм осы ілімнің негізін салушы М.К. Гандидің есіммен аталған. Философиядағы Гандидің ұстаған жолы – объективтік идеалистік бағыт. Оның түпкі негізі құдайдың хақтығын мойындау, оны ақиқатпен қатар қою. «Мен үшін ақиқат – ең басты принцип. Ол ақиқат - құдай» дейді Ганди Оның пікірінше, ақиқат гносеологиядан гөрі діни адамгершілік категориясына жатады. Оған қол жеткізу тек адамның өз бетімен жетілуі, «ізденуі» және ақиқатты өз ісінде жүзеге асыруы арқылы болмақ. Ақиқатты жақын білу құдайды танып білу дей келіп, ол: «Құдайдың алуан түрлі анықтамасы бар, себебі оның көрінуінің өзі алуан түрлі... Мен тек ақиқат түріндегі құдайға бас иемін» дейді.
Ганди ақиқатты абсолютті және относительді деп екіге бөледі. Егер біріншісі мәңгілік принцип «құдай» болса, екіншісі адам санасында болады дейді. Ізденудің мақсаты – абсолюттік ақиқатты, құдайдың мәнін білу. Ол мистикалық «ішкі ой» арқылы аян береді деп біледі. Ақиқатты идеалистік түрде баяндауынан Гандидің көзқарасында релятивизм мен скептицизм элементтерінің барлығы байқалады. Ал реалдылықтың қайшылық арқылы, заңдылық нәтижесінде іске асатынын теріске шығаруына қарағанда Гандидің метафизикалық бағытта екендігі анық көрінеді. Оның этикалық қағидасы джайнизмнен алынған: «тірі жанды зәбірлеуге болмайды» дейтін ахимса идеясына негізделген; ахимсаны сақтау үшін «шыншыл және жау жүрек» болу керек, ол тек сүйіспеншілік, бауырмашылдық арқылы іске асады, дейді Ганди. Гандизмде «сүйіспеншілік заңы» моральдық өзгертуші күшке айланып, «жапа шегу заңдылығымен» толықтырылады. Бұл ілім ахимсаны жақтаушылардан саналы түрде азап шегіп, әр уақытта жанын пида етуге даяр болуды талап етеді. Гандизм қоғамдық-саяси проблемаларды адамгершілік тұрғысынан қарауға көп көңіл бөледі. Ганди ұсынған ұлт бостандығы үшін күрестің негізгі тактикасы «Сатьяграхани», осы зәбірлемеу принципіне сүйенеді. Үндістанның ағылшын үстемділігінен босанып, тәуелсіз болуы («Свардж» - өзін-өзі басқару) тек зәбірлемейтін шаралар арқылы іске асырылуы керек деп үйретеді Ганди. Зәбірлемеу концепциясы Гандизмде біраз өзгерістерге ұшырағаны да белгілі. Гандидің өзі «зәбірлемеуді» күнделікті мәселелерді шешудің жан-жақты құралы деп білгені мәлім. Солай бола тұрса да Үндістанды Жапонияның басып алу қаупі туғанда, оған тойтарыс беру үшін қарулы күш жұмсауды қажет деп білген де осы Ганди болатын. «Сатьяграханы» іске асырудың мықты шартының бірі – Үндістан қауымдағы барлық таптардың достық ынтымағында деп білді Ганди. Ол «қамқорлық» теориясын жақтап, капиталистердің жұмысшыларға, помещиктердің шаруаларға көмектесіп, қоғамдасуына шақырған. Әрине бұл тап күресінің заңдылығын түсінбеуден болған. Гандизм үнділер мен мұсылмандың бірлігі үшін табанды күрес жүргізіп, ұлт бостандығы қозғалысына үнділермен қатар мұсылмандардың да қатысуын қамтамасыз етті. Ганди буржуазия идеология болғандықтан, қоғамды қайта құруға шақырмайды. Себебі, ол «дүниені қозғаушы күш және оны қозғалысқа келтіретін құдайдың өзі белгілеген заң» деп ұққан. Гандидің этикалық көзқарасындағы кедейлікке мейірімділікпен қарау, жапа шегу, тақуалық (аскетизм) принциптері қоғамдағы прогресс адамның өсімпаз мұқтажын қамтамасыз ету арқылы емес, оны саналы түрде тежеу арқылы іске асырылуы керек деген жаңсақ тұжырымға әкеліп соқты, бұның өзі былық пен кедейлікті бүркеушілік болатын. Гандизм философиядағы бұл мистикалық элементтер мен этикадағы тақуашылық, зәбірлемеу принципін асыра бағалап, оны догмаға айналдырып жіберді. Ол Үндістанның әлеуметтік, экономикалық және саяси өркендеу кезеңінде, оның мұрагерлері арасында талас, қайшылықтар тудырмай қойған жоқ.