Геохимиялық фация

Геохимиялық фация — шөгінділер диагенезі мен седиментациясының сипатын анықтайтын ортадағы физикалық-химиялық жағдайлар жиынтығы. Геохимиялық фация сутек иондары концентрациясының (рН) тотығу, тотықсыздану потенциалының (Еї), судың температурасы мен минералдылығының және ондағы тұз құрамының, шөгінділердегі органик. зат мөлшерінің баяу өзгеретіндігімен сипатталады. Геохимиялық фация туралы ұғымды алғаш енгізген Л.В. Пустовалов (1933). Белгілі бір ортаға сәйкес әрбір Геохимиялық фацияның өзіне тән аутигендік минералдар кешені болады, фация осыған лайық аталады. Геохимиялық фациялар теңіздік және континенттік болып бөлінеді. Континенттік Геохимиялық фацияларда бос күйіндегі оттек мол болғандықтан тотықтырушы режим басым болады. Теңіз суының құрамына, ондағы оттек пен күкіртті сутектің мөлшеріне қарай тотықсыздандырушы орталар болады. Мыс., оттек жоқ, күкіртті сутек мол тотықсыздану ортасында сульфидтік Геохимиялық фациялар; оттек өте аз, баяу тотықсызданатын ортада родохрозит-сидериттік Геохимиялық фациялар; хим. ортаның режимі бейтарап ортада лептохлориттік, керчиниттік Геохимиялық фациялар; оттек жеткілікті, толықтыру реакциясы басым ортада шамозит-глауконит, фосфориттік және темір оксидтері мен гидрооксидтерінің Геохимиялық фациялары пайда болады. Теңіз түбіндегі жер қыртысы иіліп, су тереңдеп, шөгінділер мол жиыл-Энциклопедиядағы мақалалар әліпби тәртібімен орналасқан. Кейбір ірі мақалалар, мыс., құрлық, мемлекет, облыс жайындағы мақалалар, бірнеше бөлімдерден тұрады, ол бөлімдердің әрқайсысына тақырыпшалар қойылған. Мақала атаулары, негізінен, жекеше түрінде алынды, тек кейбір атаулар ғылымда орныққан дәстүрге сай көпше түрінде берілді (мыс., “Сүтқоректілер”, “Қосмекенділер”, т.б.). Бірқатар ұсақ және тұрақсыз терминдер мен ұғымдар ғылыми жүйеленуі бойынша топтастырылып берілді. Бір мағынадағы ұғымдардың қатар қолданылып жүрген бірнеше атаулары болса, алдымен, олардың ғылыми терминологияда жиі қолданылып жүрген негізгі атауы берілді де, екінші атауы жанына сиретілген әріптермен жазылды. Мыс., Атавизм, реверсия. Бұл орайда, ұғымдардың қазақша атауларына ерекше мән берілді. Бірқатар терминдер жаңаша аударылып, Мемлекеттік терминология комиссиясының шешімімен бекітілді. Олардың бұрынғы атаулары да сиретілген әріптермен жанында жазылып отыр. Мыс., Айдын, акватория; Кент, поселок; Кеніш, рудник; Ұңғыма, скважина. Жануарлар мен өсімдіктердің қазақша аттарымен бірге жақша ішінде латынша атаулары келтірілді. Мыс., Астық қоңызы (Anіsoplіa agrіcola); Атбұршақ (Vіcіa faba); Әректікен (Gastrocotyle); Балдыр (Algae). Әлемдік тәжірибелер және тарихи тұлғалар есімінің қалыптасқан үлгісі ескеріле отырып, энциклопедияда ғұмырнамалық мақалалар есімінен бастап (шығыстық дәстүр, мыс., Әбу Наср әл-Фараби, Жүсіп Баласағұни, Махмұд Қашқари, Қожа Ахмет Иасауи, т.б.) немесе тегінен бастап (батыстық дәстүр, мыс., Эйнштейн Альберт, Королев Сергей Павлович) орналастырылды. Қазақ елінің тарихындағы атақты елбасылар, қолбасшылар, батырлар, ақындар, ойшылдар, шешендер мен билер энциклопедияға халық жадында берік орныққан есімдерімен беріліп отыр. Мыс., Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Шақшақ Жәнібек, Шапырашты Наурызбай, Бұқар жырау, Асан Қайғы, Біржан сал, Ақан сері, т.б. Қазақ халқының аты-жөнін батыстық үлгіде жазуға көшкен кезден табиғи шығыстық үлгіге қайта орала бастаған 20 ғасырдың соңына дейінгі қайраткерлер энциклопедияға аты-жөндерінің батыстық не шығыстық үлгіде орнығуына сай енгізілді. Мыс., Абай Құнанбайұлы, Алтынсарин Ыбырай, Нүрпейісов Әбдіжәміл Кәрімұлы, Шерхан Мұртаза, Өмірбек Бәйгелді, т.б. Кейбір қайраткерлердің аты-жөндері батыстық та, шығыстық та үлгіде қатар айтылып жүрсе, алдымен бұрыннан орныққан үлгі берілді де, екінші үлгі жанына сиретілген әріптермен жазылды. Мыс., Айтбаев Өмірзақ, Өмірзақ Айтбайұлы, т.б. Шет елдердегі қазақ диаспораларынан шыққан елеулі тұлғалар энциклопедияға сол өздері тұрған елдегі дәстүр негізінде қалыптасқан аты-жөндерімен берілді. Мыс., Мұстафа Өзтүрік, Халифа Алтай, Хасен Оралтай, т.б. Аттас тарихи тұлғалар энциклопедияға хронологиялық тәртіппен орналастырылды. Шет мемлекеттердің алдымен қалыптасқан атаулары алынып, жанынан Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрлігінде бекітілген ресми атаулары сиретілген әріптермен берілді. Мыс., Түркия, Түрік Республикасы; Америка, Америка Құрама Штаттары, т.б. Географиялық объектілер ғылымда қалыптасқан атауларымен алынып, олардың қазақы ұғымдағы атаулары жанынан сиретілген әріптермен жазылды. Мыс., Азов теңізі, Азау теңізі; Хуанхе өзені, Сары өзен; Кавказ тауы, Қап тауы, т.б. Бірнеше географиялық атаулар бірдей аталған жағдайда, алдымен, атау төркіні болып табылатын географиялық атау берілді. Мыс., Талас (өзен), Талас (аудан). Қайраткерлер және олардың есімдерімен аталатын қала, аудан, ауыл атаулары қатар келгенде, алдымен қайраткерлердің өзі, сонан соң қала, аудан, ауыл туралы мақалалар берілді. Мыс., Абай (ақын), Абай (қала), Абай (аудан), Абай (ауыл), “Абай” (журнал). Энциклопедияда мазмұны жағынан бірін-бірі толықтыратын мақалалар көп. Олардың біреуінде мәліметтер неғұрлым толық баяндалады да, екіншісінде қысқа ғана айтылып, алғашқысына сілтеме жасалады. Сілтеменің бірнеше түрі бар. Сөз болып отырған тақырыпқа тікелей қатысы бар, бұл туралы қосымша мағлұмат алуға болатын мақалаға сілтеме жасалғанда “қ.” (қараңыз) деген әріппен көрсетілді, ал ұғым мазмұнын баяндау барысында аталатын тарихи қайраткерлер, оқиғалар, ғылыми ұғымдар, т.б. курсивпен теріліп берілді. Мұндай сілтеме энциклопедияда олар туралы арнаулы мақаланың бар екендігін білдіреді. Орын үнемдеу мақсатымен энциклопедияда сөздерді қысқарту жүйесі қолданылды. Энциклопедиядағы мақала атауы сол мақаланың ішінде қайталанған сайын тек басқы әріптермен берілді. Мыс., Абай — А., Ақмола облысы — А. о. Бір мақала ішінде бірнеше рет қолданылған күрделі атаулардың әр сөзі бас әріппен қысқартылып, қысқарған түрі мақала атауының жанында, жақша ішінде көрсетілді. Мыс., “Әлем әдебиеті кітапханасы” (ӘӘК). Энциклопедияда қолданылған өлшем бірліктері және олардың белгіленуі Бірліктердің халықаралық жүйесіне (СИ) сай алынды. Кейбір жағдайда өлшемдер мен белгілердің қолданыстан шыққан, бірақ әдебиеттерде кездесетін түрлері де берілді. Өлшем бірліктеріндегі қысқартулар томның соңында келтірілген. Маңыздылығына орай біршама мақалаларға тікелей қатысты библиография ұсынылған. Әр томның соңында, сондай-ақ есімдер көрсеткіші, т.б. анықтамалық мәліметтер берілді. Кейбір мақалалар қосымша мағлұмат беретін түрлі түсті және ақ-қара суреттермен, кестелермен, сызбалармен, карталармен безендірілген.

Күрті, Балқаш, Бақанас, Топар, Іле өңірін жайлаған елдің әйгілі көшбасшысы. Қара қылды қақ жарған би, ақындар айтыстарының жеңімпазы, емші-сынықшы (“Біреуде ақың кетсе Бигелдіге бар, бір жерің сынса Бигелдіге бар” деген сөз қалған), мерген аңшы ретінде Жетісуда есімі құрметтелген. Б. би “Атаңды ұятқа қалдырма” деген ұлағатты қатаң қолданған. Бидің шешендік сөздері, мақал-нақылдары, өлең термелері ел аузында сақталған. Б-нің жақсы қасиеттері мен өнері баласы — Қазақстанның халық ақыны Балтағұл Бигелдіұлының (1891 — 1981) бойынан жалғасын тапты.

Дереккөздер

“Қазақ Энциклопедиясы”, 2-том