Дедектеу

Қазақ тіліндегі мағынасы — тез, шапшаң жүру, алып ұшу. «...жүгіре басып, штаб жаққа қарай дедектеп келеді» (Т. Ахтанов Қаһарлы күн.).

Қырғыз тілінде бұл сөздің түбірі «дедек» тек тұрақты сөз тіркесінде ғана қолданылатыны байқалады: дедек дедек болуп жүр — бір нәрсені бар ынта-жігерімен, тырыса істеу мағынасын береді. Мұнда «дедекте» етістігі де кездесіп, «шапшаң, жылдам» қимылды ұғындырады. 1880 жылы Калькуттада түркі тілі туралы шыққан еңбекте дидәк — күң мағынасында көрсетілген. Біздегі «дедектеу» етістігінің түбі, төркіні «күң» мағынасын беретін «дидәк» сөзімен байланысты болуы мүмкін. Адамдағы жан сала шапшаң, тырыса қимылдау ертеректе тек күң мен құлға тән қасиет, мұны олар өзінің қожасына жағыну ниетімен істеген. Кейін келе осы қимыл, әрекет ауыспалы мағынаға ие болып, кез келген адамға қолданылуы да ғажап емес. Осындай ауыс мағынада, «дэдэңги» тұлғасында маньчжур тілінен де кездестіреміз. Осы деректерге сүйеніп, «дедектеудің» алғашқы төркіні түркі тілдерінде пайда болып, кейінірек ауыспалы мағына иеленіп, «құлша, күңше құлшына қимылдау» деген ұғымға ие болған деп қараймыз (дидак => дедак => дедек + те => дедекте + у => дедектеу).