Демократиялық баспасөз

Демократиялық баспасөз (Ресейде) – орыс азаттық қозғалысының қайраткерлері мен озық ойлы әдебиетшілерінің жалпы демократия, революциялық демократия, социал демокртаия басылымдары. Оған ХVІІІ ғасырдың 2-ші жартысынан бастап большевизм пайда болғанға дейінгі (1903 жылы) цензуралық және би цензуралық прогресшіл баспасөз бен кітап шығару ісі жатады. Оның даму тарихы орыс азаттық қозғалысының тарихымен тығыз байланысты. Монархиялық зорлық-зомбылық қаталдық үстем еткен Ресейде халық мүддесін қорғаған прогресшіл журналистика мен әдебиет қана шын мәнінде озық қоғамдық ой-пікірдің жаршысы, халық наразылығының айнасы болды. Орыстың озық ойлы прогресшіл қауымы Ресейде үстемдік етуші саяси-экономикалық тәртіпті аяусыз әшкерелеп, жаңа тұрмыс құруға шақырған өз орғандарын шығарды, публицист ретінде мерзімді баспасөзге белсене қатысты.

Ресейде ХVІІІ ғасырдың 2-ші жартысында-ақ жекелеген жазушылар мен әдеби ұйымдар шығарған демократиялық журналдар пайда болды. М.В. Ломоносов «Журналистің парызы жайлы пікірінде» баспасөз қызметкерлерінің міндеттері мен құқықтарын тұңғыш рет белгілеп берді. Д.И. Фонвизин ұйымдастырған «Друг честных людей или стародум» журналының 1-ші нөмірі қолжазба күйінде көпшілікке тарады. А.П. Сумароковтың бюрократияны келемеждеген «Трудолюбивые пчела» (1759 жылы) журналы сатиралық баспасөздің дамуына жол ашты. Н.И.Новиковтың «Трутень» (1769-1770 жылдар), «Пустомеля» (1770 жыл), «Живописец» (1772-1773 жылдар), «Кошелок» (1774 жыл) журналдары зұлматтарды тұңғыш рет әшкерледі. А.И.Крыловтың ақсүйектер мен байларға батыл қарсы шығып қоғамның іріп-шіріген әдет құрыптарын әшкерелеген «Почта духов» (1789жыл), «Зритель» (1792 жыл), журналдары Новиков басылымдарының сатиралық дәстүрін ілгері дамытуға үлес қосты. Алайда, ол кездегі прогресшіл ағартушылар ел өмірінің әлеуметтік саяси негізін өзгерту идеясын басшылыққа ала қоймады. Олар тек өздері сынап отырған зұлымдық иелерінің кемшіліктерін түзетуді мақсат етті, оларды адамгершілікке ізгілікке шақырумен өз жұмыстарын шектеді.

А.Н.Радищев

Мерзімді баспасөзде еңбекшілердің еркіндік, бостандық идеясын тұңғыш рет А.Н.Радищев көтерді. Баспасөз- құлдық пен деспотизмді жойып халық өкіметін құру жолындағы күрес қаруы деп бағалады ол. Тіл-әдебиет достарының қоғамының шығарған «Беседующий гражданин» журналына қатысты. Жеке меншік баспахана ұйымдастырып, өзінің атақты «Петербургтен Мәскеуге саяхат» кітабын шығарды. ХІХ ғасырдың 1 –ші ширегінде тіл әдебиет, ғылым, көркем өнер әуесқойлар еркін қоғамы шығарған «периодические издания Вольного общества...» (1804 жыл), «Журнал Россиской словесности» (1805 жыл) журналдары декабристік идеяға із салды. 1812 жылы отан соғысына байланысты әсіресе дворяндар революциясының пісіп-жетілу қарсаңында патриотизм мен халықтық идея бел алды.

Дворян революционерлері баспасөз бен ауыз екі насихаттың сан алуан түрлерін революциалық мақстақа қолданды. Декабристердің еркін қоғамы дворяндар мен әскерлер арасына азаттық идеясын //«Сын отечества» (1812-1825 жылдар), «Соревнователь просвещения и благотворения» (1818-1825 жылдар), «Невский зритель» (1820-1821 жылдар) журналдар// насихаттады. «Полярная звезда» (1823-1828 жылдар) «Мнемозина» (1824-1825 жылдар), «Русская старина» (1825 жыл) альманахтарын шығарды. Алайда декабристер баспасөз бен насихатқа мүмкіндігінше қажетті кең өріс бере алмады. Олардың бұл басылымдары революциялық идеяларымен азаттық поэзиясы бұқара халыққа жетпеді. 1825 жылы декабристер көтерлісі талқандалғаннаң кейін демократиялық баспасөз тәжірибесінде астарлы тіл саяси тұспал, ишара мегзеулер кең өріс алды. Әдеби журналдар азаттық қозғалысының бірден бір жаршысына айналды.

Александр Сергеевич Пушкин

Орыс әдеби журналдарының прогресшіл бағыты Н.А. Полевойдың «Московский телеграф» (1825-1834 жылдар) журналынан басталды. Александр Сергеевич Пушкин 1830-1831 жылдары «Литературная газета»-ға белсене араласып реакцияшыл, сатқыншы баспасөзбен қызу күрес жүргізді. 1836 жылы «Современник» журналын ұйымдастырып оның төңірегіне демократиялық әдебиетші қауымды топтастырды. Орыс азаттық қозғалысында «әр тектілердің дворяндарды толықығыстырып шығуына із салған В.Г Белинский» (Ленин В.И Шығармалары 20 том, 246-247 бет) ХІХ ғасырдың 30-40 жылдарында цензурлық демократиялық баспасөздің басты тұлғасы болды. Белинский тұсында «Отечественный записки»беттерінде Некрасов, Тургенов, Достоевский, Салтыков-Щедрин сынды ұлы реалист жазушылардың ең таңдаулы туындылары жарық көрді. «Современник» демократиялық идеяны насихаттаудың орталығына айналды. Белинский орыс баспасөзінде революциалық-демократиалық дәстүрдің негізін қалады. Ол бұқара халықтыі тұрмысын жақсарту, халық ағарту ісін өрістету, әйелдерді күндіктен құтқару мәселелерін демократиялық баспасөздің жалпы көркем әдеби публицистикалық творчествоның басты тақырыбына айналдырды. 50 жылдары революциалық жағдайдын пісіп жетілуіне байланысты жауынгер публицистиканың мәні артты. Бұл міндетті Н.Г.Чернышевский мен Н.А.Добролюбов атқарды. Қатаң цензуралық террораға қарамастан Чернышевский, Добролюбов, Некрасовтар бастаған «Современник» журналы революциалық-демократиялық ойдың бірден бір жауыңгер орғанына айланып, революциалық қозғалыстың идеялық штабы болды. Журнал Ресейдің саяси, әлеуметтік өмірін аяусыз әшкерелеп, шаруаларды революциалық қайта өзгеріс жолындағы күреске шақырды. Идеалистік философияны сынап, материализм мен атеизмді насихаттады, халық мүддесін шыншылдықпен бейнелеген реалистәк әдебиет үшін күресті, патша өкіметінің отарлау саясатына қарсы шықты.

Журналдың Добролюбов ұйымдастырған сатиралық «Свисток» бөлімі (1859-1863 жылдар) оқырман қауымға кең тарап, революциалық-демократтардың алға қойған мақсаттарын шешуге зор роль атқарды. «Современник»-пен тұстас цензуралық демократиялық басылымдарға Г.Е.Благосветловтың «Русское слово» (1859-1866 жылдар), В.Н. Курочкин мен А.Н. Степановтың «Искра» (1859-1873 жылдар), журналдары жатады. «Русское слово»-ның революциалық-демократиялық бағытқа көшуі Д.И.Писарев пен Н.В Шелгуновтардың публицистік қызметтерімен тікелей байланысты. «Современник» пен «Русское слово» жабылғаннаң кейін олардың революциалық демократиалық дәстүрлерін Н.А Некрасов, М.Е Салтыков-Щедрин, Г.З Елисеевтердің редакциялауымен шыққан «Отечественные записки» және Г.Е Благосветловтың «Дело» (1866-1888 жылдар) журналдары жалғастырды. Орыс азатттық қозғалысы революциялық және социалистік идеяларды ашық насихаттайтын цензурадан тыс еркин баспасөз құруды қажет етті. Бқл міндетті А.И Герцен жүзеге асырды. Ол 1853 жылы Лондонда Еркін орыс баспаханасын құрып, Россияда тыйым салыңған революциялық шығармаларды бастыруды қолға алды. «Бұқараға еркін орыс сөзінарнап, Герцен тұңғыш рет патша монархиясына қарсы күресетін ұлы туын көтерді» (Ленин В.И., Шығармалар 18-ші том, 17 бет., ).

Баспаханада «Полярная звезда » альмапағы (1855-1868 жылдары), «Колокол» газеті (1857-1867 жылдары), «Голоса из России» (1856 жылдан), «Подсуд» (1859 жылдан), «Общее вече» (1862 жылдан ) мерзімді жинақтары, патша үкіметінің ұлт саясаты жөніндегі ресми документтері, тарихы материалдары, декабристердің естеліктері, А.Н. Радищевтің «Петербургтен Мәскеуге саяхат», А.С.Грибоевтың «Ақыл азабы» комедиясы, А.С Пушкинның М.Ю Лермонтовтың цензура тыйым салыңған өлеңдері, Герцен мен Огаревтің үгіт-насихаттық шыңармалары таңы басқалары басылды. 1856 жылдан оның жұмысына Н.П. Огарев араласты. Еркін баспахана басылымдар патшалық құқықты жойып, шаруаларды дереу жерімен азат етуді, Россиядағы мемлекеттік құрылысты жан-жақты демократияландыруды талап етті. Герценнің үлгісімен революциалық эмигранттар батыс европада демократиялық басылымдар шығара бастады. Лениннің сөзімен айтқанда: «...Герценнің «Колокол»-ы бастаған жалпы демократиялық цензурасыз баспа сөз... жұмысшы баспа сөзіне (пролетариалық-демократиялық яғни социал-демократиалық баспасөзге) із салған» (бқл да сонда 20 том, 246 бет). 1868 жылы женевада халықшылдардың революциашыл эмигранттар тобы «Народное дело» журналын шығара бастады. 1870 жыл ол 1-шә Интернационал орыс секциясының орғанына айналып, Халықшыл П.Л. Лавров пен оның серіктері құрған «Вперед» баспаханасында (1873-1874 жылдар, Цюрих; 1874-1877 жылдар Лондон) «Вперед» журналы (1873-1877 жылдар) мен газеті (1875-1876 жылдары), түрлі насихаттық әдебиет басылды. Халықшылдардың басқа да мерзімді басылымдары; «Работник» газеті (1875-1876 жылдар), «Община» (1878 жыл), «Набат» (1875-1881 жылдар ) журналдары «Громада» жинағы (1878-1882 жылдар) шығып тұрды.

Халықшыл эмигранттардың шетелдік баспаханаларында К.Маркстың «Коммунистік партияның манифесі» (1869, 1882 жылдар), «Жұмысшылардың халықаралық серіктігінің тұңғыш манифесі» (1871 жыл), «Франциядағы азамат соғысы» (1871 жыл) сияқты еңбектері, Н.Г Чернышевскийдің «не істеу керек?» (1867, 1876 жылдары) «Пролог» (1877 жыл) романдары және шығармаларының 5 томдық жинағы (1868-1879 жылдар) А.И. Герценнің 10 томдық шығармалары (1875-1879 жылдары), «В.Г. Белинскийден Н.В Гогольге хаты» (1880 жыл) тағы басқа кітаптар жарық көрді. Революциялық халықшылдар Россияның өз ішінде де «Начало» (1878 жыл), «Земля и воля» (1878-1879 жылдар), «Народная воля» (1878-1885 жылдар), «Черный передел» (1880-1881 жылдар) құпия газеттерін жұмысшылар арасында революциалық насихат жүргізу мақсатында «Рабочая газет» (1880-1881 жылдар), «Зерно» (1880-1881 жылдар) газеттерін шығарды. Алайда олар өздерінің идеологиясында шаруалар бұқарасының демократизмін ту етіп, көтергендіктен пролетариаттың міндеттерін тиянықты көрсетіп, ғылыми социализм идеяларын дәйекті түрде насихаттай алмады. ХІХ ңғасырдыі 80-90 жылдары прогресшіл баспасөзге жаңа күптер В.Г. Короленко, А.П Чехов, Г.Успенский, А.М Горький сынды орыстың жазушылары келіп қосылды. Ревалиюциалық баспасөзге П.Алексеев, С.Халтурин сияқты озат орыс жұмысшылары қатыса бастады. Жұмысшылардың тұңғыш марсистік үйірмелері халықшыл ұйымдардан бөлек өз баспасөзін ұйымдастырды. Орыс жұмысшыларының Сол түстік одағының «Рабочая заря» (1880 жыл), Благоев тобының «Рабочий» газеттері жұмысшы баспасөзіне тікелей із салып, демократиялық және революциалық демократиялық баспасөз тарихында жаңа кезеңін бастады. «Еңбекті азат ету» тобының Швецарияда шығарған «Осы заманғы социализм кітапханасы» (1883-1902 жылдар) «Жұмысшы кітапханасы» (1884-1903 жылдар) жинақтары және «Социал демократ» журналы (1882-1982 жылдар) демократиялық еркін орыс баспасөзге социал-демократтық бағытты еңгізді. Топ мүшелерінің (Г.В.Плеханов, В.И.Засулич т.б.) шығармалары «... ең бірінші рет марксизм идеяларын жүйелі түрде және барлық практикалық қорытындыларымен баяндай бастады» (бұл да сонда, 20-т., 248-б.). 1896-1899 ж. В.И.Лениннің инициативасымен «Орыс социал-демократтарының қоғамы». «Еңбекті азат ету» тобымен бірлесіп «Работник» жинағы мен «Листок Работниканы» шығарып тұрды.

Революцияшыл-демократтардың революция насихатты кеңінен өрістетуі Ресейдегі өзге халықтардың да ұлттық Демократиялық баспасөзінің дамуына ықпал етті. 19-ғасырдың 2-жартысында бастап Ресей халықтараның тілдерінде демократиялық және революцияшыл-демократиялық сипаттама мерзімді және бір мерзімді басылымдар шыға бастады. Белорус тілінде шыққан «Мужицкая правда» газеті белорус халқын қанаушыларға қарсы күрске шқырды. Украинада «Друг» (1876), «Світ» (1881-1882), «Народ», «Жите і слово» (1894-97); Грузияда 50-жылдары «Пискари» («Таң шапағы»), «Дроеба» («Уақыт»); Арменияда «Юсисапайл» («Солтүстік шұғылысы», 1858-64), «Мегу Айастани» («Армения арасы», 1858-65, Тбилиси), «Месяц Агавни» («Масис көгершіні», 1855-65, Париж, Феодесия), «Мурч» («Балға», 1889-1907) сияқты мерзімді басылымдар халық санасының оянуына, ұлт аралық қарым-қатынастардың күшеюіне зор ұлес қосты. Г.Зардабидің «Экинчи» («Егінші», 1875-77) газеті Әзірбайжан демократиялық баспасөзінің негізін қалады. Эстонияда К.Р.Якобсон 1878 ж. «Сакала» газетін ұйымдастырды. Ұлттық демократиялық баспасөз халықтардың өзіндік нақтылы жағдайларына, сана сезімінің оянуына байланысты дамып, саяси-қоғамдық, әлеуметтік мәселелерді көтере білді.

Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов

Қазақстанда демократиялық баспасөз Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев сынды ұлы ағартушы-ойшылардың өз халқын өнер-білімге, озық орыс ғылымы мен мәдениетін үйреніп, меңгеруге публицистикалық еңбектерінің жауынгерлік дәстүрі негізінде қалыптасып, дамыды. Алтынсариннің қазақ өмірінің келелі, толғақты мұқтаждарын көтерген «Қырғыз хрестоматиясы» (1879) кітабы ұлттық демократиялық баспасөзге тікелей із салған алғашқы басылымдардың бірі болды. Қазақстандағы тұңғыш мерзімді басылымдар - «Түркістан уалаятының газеті» (1870-82), «Дала уалаятының газеті» (1888-1902) жергілікті әкімшіліктің ресми органдары болы тұрып, қазақ халқының шаруашылығы мен мәдениетін, қоғамдық ой-пікірін дамытуға белгілі дәрежеде прогресшіл әсер етті.

Ыбырай Алтынсарин

XX ғасырдың бас кезінде қазақ интеллигенциясының өкілдері – демократ ақын, жазушылар шығарған прогресшіл-демократтық бағыттағы «Қазақ газеті» (1906), «Серке» (1907), «Қазақстан» (1911-13), «Ешім даласы» (1913) газеттері мен «Айқап» (1911-15) журналы қазақ халқының ой-санасын оятып, жаңа революция өрлеу қарсаңында ұлт-азаттық қозғалысын өрістетуге ықпал етті. 1900-17 ж. арасында Абайдың «Өлеңдер жинағы» (1909), Шоқан шығармалары, М.Қалтаевтың «Қазақ айнасы», «Тура жол», «Бұл-бұл құсы», Ғ.Мәжитовтың «Қазақ шәкірттеріне ақыл» (1910), С.Көпеевтің «Сарыарқа кімдікі?» (1907), А.Сабаловтың «Халық мұңы» (1915) кітаптары, М.Сералиннің «Топжарған», «Гүлкашима» поэмалары (1903), Т.Жомарбаевтың «Қыз көрелік» (1912), С.Көбеевтің «Қалың мал» (1913) романдары сияқты туындылар жарық көрді. Прогресшіл, жалпы демократиялық, революцияшыл-демократиялық және социал-демократиялық баспасөз орыс азаттық қозғалысында зор роль атқарды. Демократиялық баспасөз отанға, халыққа деген шынайы сүйіспеншілік, елдің жарқын болашағына зор сеніммен үміт артушылық, патриотизм, шыншылдық, әділдік сияқты үздік дәстүрлерді қалыптастырылды. Бұл дәстүрлерді пролетарлық дәуірдегі жаңа тұрпатты лениндік баспасөз мирас өтіп қабылдап, творчестволықпен ілгері дамытты.