Дифтонг

Дифтонг (ағылшын тілінен diphthong, сайып келгенде грек тілінен δίφθογγος (díphthongos), "екі дыбыс") — бір дауыстыдан басқасына бірсарынды ауысатын дыбыс.

Қазақ деректері бойынша дифтонгтар шынайы және жалған болып екіге бөлінеді.

Транскрипция

Халықаралық фонетикалық әліпбиінде (ХФӘ) монофтонгтар, яғни бір дауыстыдан тұратын морфема, бір символмен белгіленеді: қазақ тілдегі "жер" /ʒer/ және ағылшын тілдегі "sun" /sʌn/ сөздердегі ⟨e⟩ мен ⟨ʌ⟩ монофтонгтарды көрсетеді. Дифтонгтар екі қатарлас символдармен көрсетіледі: "емен" /ɪemen/, "high" /haɪ/, "cow" /kaʊ/ сөздердегі /ɪe/, /aɪ/ мен /aʊ/ — дифтонгтар.

Дифтонгтарды екі дауыстымен немесе дауысты мен жартыдауыстымен жазылуы мүмкін. Екінші жағдайда дифтонгтың қысқа сыңары жартыдауыстымен жазылады. Мысалы, кейбір транскрипцияларда /ɪ/ дыбысы /j/, ал /ʊ/ дыбысы /w/ ретінде белгіленеді.

Шынайы мен жалған дифтонгтар

• Шынайы Дифтонгтің құрамындағы екі сыңары айтылу күші жағынан да, буын құрауы жағынан да тең түседі. Шынайы Дифтонг тілдерде сирек кездеседі. Мысалы, латыш тіліндегі meitci (қыз), tauta(халық) дегендегі еі, аи осыған жатады.
• Жалған Дифтонг сынарларының бірі буын жасай алады, біреуі буын жасай алмайды. Еғер алғашкы сынары буын жасап, екінші сынары көмекшілік қызмет атқарса, тұйық дифтонг деп аталады. Мысалы: кійім—киім, жұуар — жуар, сұуат — суат дегендегі ій, ұу дыбыстары. Ал егер алғашкы сынары буын жасай алмай, кейінгі сынары буын жасай алса, ашық дифтонг деп аталады. Мысалы: сөз басындағы е, о, ө дыбыстарының құрамында й, у дыбыстары естіліп, йэ (ел — йэл), уо (ол — уол), уо (ор — уор) болып айтылады. Шын мәнінде, қазақ тіліндегі жалған Дифтонгтің аталған түрлерін дифтонгойд дауыстылар деуге болады.

Дифтонгоид — дифтонгке жақын дауысты дыбыстың ерекше түрі. Оған и, у, ие, уо, уө дыбыстары жатады.