Дуақан

ДУАҚАН - байырғы ортадағы дуалау ісімен айналысатын адамды осылай атаған.

Д. дұғамен дуалаған және дуаланған адамды айықтырған. Сөйтіп дәстүрлі албасты, марту, ібіліс сияқты әртүрлі зиянкес күштерден қорғаушы функция атқарған. Негізгі сүйенері - Құранның аяттарынан алынған дұғалар. Алайда, дуалаудың атқарылу реті ислам канондарына мүлдем қайшы болды. Өйткені, дуалау үрдісі мұсылмандық жосыннан гөрі бақсылық тәсілдерге әлдеқайда жақын болды. Бірақ исламның классикалық қағидалары мен ұстанымдары орныға қоймаған қазақы ортада мұндай синкреттік тәсіл үлкен қолдауға ие болды (Қ. Дұға). Дуалау Орта Азия халықтары арасында кеңінен өріс алған құбылыс. Деректерге қарағанда қазақ жерінде Д.-дық оңтүстік өңірде көбірек тараған. Д.-дар жалпылай ислам дінінің қағидаларын (бес уақыт намаз, ораза т.б.) ұстанды. Бірақ, жоғарыда айтылғандай, дуалау үрдісінде Құран сүрелерін қолданғанмен, іс-әрекеттерін исламнан бұрынғы орныққан наным-сенімнің негізінде атқарған. Бұл құбылысты көнеден қалған наным-сенім жүйесінің қазақы ортаға бейімделудің көрінісі деуге болады. Халық Д.-дарды емдейтіндер және адамды дуалайтын қаскөй Д.-дарға жіктеді. Осыған орай қазан төңкерісіне дейінгі орыс зерттеушілерінің еңбектерінен төмендегідей мысалдар келтіруге болады.

Қаскөй Д. адамдардың рухын дуалау үшін иненің 40 данасын пайдаланған екен. Дуаланған инелерді көзделген адамдардың киіміне, жеке бұйымдарына немесе төсек-орынға, үй мүлкіне шаншып кетеді. Әлгі инелер адамдардың еркін дуалап, жолын кесіп тастайды-мыс. Сондай-ақ қаскөй Д. тұзды да пайдаланған. Ол үшін отқа қыздырылған тұзды дуалап, дуалайтын адамның жолына немесе үйінің маңына біреуге апарып септірген. П.С. Паллас еңбегінде қазақтардың арасында қолға түскен тұтқындар мен құлдарды дуалайтын дуашы әйелдердің де болғандығы айтылады. Д.-дардың ерекше дуалайтын құдыреті жөнінде ел арасында сақталған мәліметтер көптеп кездеседі. Мысалы, Сыр өңірінде XX ғ. өмір сүрген Беркімбай қалпедұға оқу арқылы Сырдарияның мұзының сеңін бұзып жіберген деседі. Ал XIX ғ. Қазалы өңірінде өмір сүрген Базар қожаның ішінен дұға оқып, кез келген адамның жолын байлап тастай алатын, яғни еркінен айыра алатын қасиеті болған екен.