Діни дастандар

Діни дастандар – ислам дінін уағыздайтын, Мұхаммед пайғамбар мен оның төрт ярының есімдеріне байланысты мифтік аңыздар негізінде туған дастандар. Бұлар – «Сал-сал», «Зарқұм», «Кербланаың шөлі», «Хазрет расулолланың Мағражға шыққаны», «Жұм-жұма», «Әзірет Әлінің құлдыққа сатылғаны», «Әлінің сараң байды жолға салғаны», «Мұса ғалаиссалам мен Қарын хикаясы», «Жүсіп-Зылиха» т.б. Діни Дастандар қазақ даласына XVIII ғасырда әуелде ауызша, кейін жазба түрде тарай бастады. Діни дастандарды 3 топқа бөлуге болады.

Бірінші топ

1-топтағылар - «Сал-сал» мен «Зарқұм». Бұлар басқа дінді табынушыларды ислам дініне енгізу жолындағы жорықтарды баяндайды. Мұхамедтің 4 яры (серігі) - Әбу Бакір, Омар, Оспан, Әзірет Әлі өздерінің сахабаларын (сарбаздарын) бастап соғыс жорығына шығады да, қарсылық көрсеткендерді қырғынға ұшыратып, өз мақсаттарына жетеді. «Сал-сал»-дың оқиғасында Әзірет Әлі Сиқыр шаһарына барып соғыс ашып жатқанда, Мұхаммедтің Меккеде жалғыз қалғанын естіген Жамшит патша қалың қол жіберіп, Меккені жаулап алмақ болады. Екі жақтың бір-біріне жасаған шабуылы қиссада қос-қабат келеді де, Пайруз, Қитар патшылықтарын жеңіп, Әзірет Әлі олардың халқын ислам дініне күшпен енгізеді.

Мекка

«Сал-салда» миф көп орын алса, «Зарқұмда» гипербола басым. «Зарқұм» соғысына пайғамбар бастаған 4 яр, 33 мың сахаба түгел қатысады. «Сал-салда» пайғамбар жойқын соғыста хабарсыз кеткен Әбілмәжін, Оқас, Сағиттардың тағдырын біле алмаса, «Зарқұмда» періштелер (жебрейіл) арқылы құдаймен тілдесіп, соғыс майданынан хабар алып отырады. Бұл соғысқа дейін Әзірет Әлі бірнеше патшалықты бағындырады. Ал Зарқұмның жер қайысқан әскерін көріп сахабалар сасқан кезде, Мұхаммед оларға жігер береді. Әзірет Әлі жеті жүз батпан күрзісі бар Жанәбілді аспанға атып, әскер басы Қаһанды мың батпан сауыт-сайманымен жерге ұрған кезде, олар өз патшалығына қарсы соғысады. Қылышын айдаһардын зәріне суарған Зарқұмға пайғамбар өзі жекпе-жекке шығып, оны сауыт-сайманымен, басындағы қырық батпан тәжісімен аспанға атып, жерге түсірмей қағып алды да, «құдай бір, пайғамбар хақ, Құран шын» дегізіп дінге кіргізеді. Ғирақ шаһарының 400 қақпасы түгелдей ашылып, бұтқа табынған Ғирақ (Ирак) патшылығын мұсылман етіп қайтады.

Діни дастандарда діни уағыздармен бірге батылдықты, батырлықты, намысты, бір сөзділікті мадақтау да бар. Жанәбіл мен Қаһанға жекпе-жек шыққан Әзірет Әлі тоғыз күндей соғысып жеңе алмағанда, Мұхаммед Қанапия кезек сұрап жетіп барады. Сонда Әзірет Әлі: «Күнбатыс, күншығысқа барған бабаң. Шаһар бұзып, ойранды салған бабаң. Талай Қайсар, Қаһандай палуанды, Жолдассыз жалғыз жүріп алған бабаң» деп намысқа булығып, денесінің түгі сауытын тесіп шығады. Соғыс алаңын тастамайды.

«Кербаланың шөлінде» пайғамбар әулетінің күші әлсіреп, жеңіліске ұщыраған кезі баяндалған. Копе шаһараның патшасы Нығманнан қысым, зорлық көрген Сәнилердің Мұхаммед әулетінен көмек сұрауы қиссаның сюжеттік желісін тартады. Бұл оқиға Нығманның әкесін қатты шамдандырып, Шам, Басыра патшалықтарынан көп әскер жөнелткен Язит Меккеден келе жатқан Әзірет Әлінің ұлы Хұсайын қолын Кербаланың шөліне (Ирак) қамап алып, сусыз қалжыратады. Қырық мың әскермен айқасқан Хұсайын қолы суға жете алмай әлсіреп жеңілді. Әскер басы Хұсайынның басын алып, Язит патшаға апарып сыйға тартады.

Екінші топ

Діни дастандарда өсиет, насихат көп орын алады. Бұлар діни сарында жазыла тұрса да, оқиғасы тартымды, тілі көркем, тарихи шындыққа жақын, озбырлық пен қатыгездікке қарсылық нышаны да бар. 2-топқа кіретін Діни дастандар «Жұм-жұма» мен «Әзірет Әлінің пыраққа мініп, Мағражға шығуы». Бұл дастандарда Әзірет Әлінің ұжмақта жүрген пайғамбарлармен кездесуі, хор қыздарымен сұхбаттасуы әңгімеленсе, тіршілігінде дүние қызығына әуестеніп кеткен Жұм-жұманың өлгеннен кейін дозаққа түсіп, ораза, намаз тұтпағаны үшін қатты азап тартуы бірыңғай діни мифтік тұрғыда баяндалған.

Үшінші топ

3-топтағы Діни дастандарда «Әзірет Әлінің құлыққа сатылғаны», «Әзірет Әлінің сараң байды жолға салғаны» және «Жүсіп-Зылиха» қиссаларында діни уағыздардан көрі тұрмыс тіршіліктері, әр алуан жайлар, тағылым, ғибраттар жырланады. Бұлардың ішінде «Жүсіп-Зылиха» - өмірге бір табан жақын шығарма. Мұнда түс жору, кітап ашу арқылы болашақты күні бұрын болжау, тағдыр, жазмыш сияқты мифтік ұғымдар бола тұрса да, құл сату, керуен шығу, аштық тоқтық, қуаншылық т.б. тұрмыс-тіршілікте кездесетін жайлар көп айтылады, мейрімділік пен адалдықты күншілдікке қарсы қояды, тағдырдан болған талай қиындықтарды жеңіп шығып, Жүсіп пен Зылиха мұратына жетеді.

Діни дастандарда тап қайшылықтары діни уағыздардың қалтарысында қалып қояды. Алайда оларда малды адал еңбекпен жию, ғарып, мүскінге шапағат ету насихатталады. Сонымен бірге оларда соғысқан екі жақтың батырларының жекпе-жектегі намысқорлығы мен бір сөзділігін, өлім қаупі төніп тұрса да, өз сөзінен танбайтын, бетінен қайтпас ерлігін паш ету бар.