Дүрсін

Дүрсін, қара дүрсін. Қазіргі түсінігімізде қарапайым; жабайы; жоба, мөлшер деген мағыналарды ұғындырады: «әйтеуір, қара дүрсін, құр жұдырық қой» (Ғабиден Мұстафин, Қыр жігіті). «Дүрсін» сөзін жеке, дербес күйінде түркі тілдерін былай қойғанда, соған жақын саналатын топ — моңғол тілдерінен де табу қиын. Алайда, арасы өте алшақ жатса да Алтай тілдерінің шеңберіне түркі, моңғол тілдерімен бірдей қосылып жүрген тунгус-маньчжур тобына жататын маньчжур тілінде: дэрсен — қарапайым, жай (орыс. простой) мағынасында қолданылады.

Оқырман жұрт біздің бұл топшылауымызға таңырқап қарауы мүмкін. Сонау маньчжур халқының тіліндегі сөз қазақтарға қалай телінбек дер де. Бірақ халық шежіресі мен тіл шежіресін ажыратып қарауға болмайтынын да еске алған жөн. Ғұн дәуірін орағыта отырып ой жүгіртсек, бір сөз ғана емес, бірнеше сөздің ортақ болып келуін орынды деп санар едік. Бұл жерде «қара» сөзі көптегең сөздермен тіркесіп келгенде (қара халық, қара жаяу, қара жұмыс т. б.) «жай» мағынасында қолданылатындығын айтып жату артық. Өзімен мағыналас осы «қара» сөзіне «дөрсэн» тұлғасы тіркесіп, қазақ тілінде «қара дүрсін» қалпына дейін жеткен. «Э» дыбысы қазақ тілінде «ә»-ге алмасып «дәрсөн», одан әрі тіліміздегі ө ~ у дыбыс сәйкестігі заңдылығымен: дүрсун => дүрсін тұлғасы туған (Қазақстанның бір жерінде — төсек, өгей, дөнен, ал екінші жерінде түсек, үгей, дүнен деп айтыла береді).