Дәстүр және жаңашылдық

Дәстүр және жаңашылдық

Абай - керемет суреткер ақын

Абай қазақ әдебиетіндегі ұлы тұлға, маңдай алды ақын екені, таңдаулы туындылары дүние жүзі поэзиясының озат үлгілерімен деңгейлес тұрғаны білген адамға айқын шындық. Сан ғасырлық бай поэзиясы, ел қамын жоқтаған жүздеген өрен жүйрік жырау, жыршы, ақындары бар қазақ әдебиетінде Абайдың маңдай алды ақын болып үздік шығуы, алдына жан салмауы, әрине, оп-оңай өзінен-өзі бола қалған нәрсе емес. Ұлы ақынды заман туғызады. Абай халықтың мүддесін, тілек-талаптарын терең түсініп, ез шығармаларына өмір шындығын арқау етті. Қоғам өміріндегі аса маңызды мәселелерді терең толғап, заман ағымын, ел жайын шебер бейнелеп айтқан қазақ ақындары аз болған жоқ. Солардың бәрінен Абайдың асып-түсіп тұрғаны оның шығармаларынан көрінетін өмір шындығы аса терең болғандықтан. Абай - қазақтың жаңа реалистік жазбаша поэзиясының, әдебиетінің негізін салды. Абайдың ақындық дарыны аса қуатты және сан қырлы. Ол - керемет суреткер ақын және сыршыл лириканың сирек кездесетін шебері. Сонымен бірге біз Абайды ойшыл ақын дейміз. Мұны алдымен өмір құбылыстарын терең толғап айту жағы басым келетін өлеңдеріне қатысты айтсақ, сонымен қатар өмір, адам тағдыры, дүние, заман ағымы жайлы пікірлері, дүниетанымы көбірек көрінетін өлеңдеріне қатысты, яғни ойшыл-философ ақын деген мағынада айтамыз. Қай ақын болсын халық даналығынан сусындайды, сөз байлығы, өнерпаздық үлгісінен үйреніп нәрленеді. Абайдың дәстүрлерін сөз етпей тұрып, оның езінен бұрынғы поэзиялық өнеге-үлгілерге табан тірегенін атап айту керек. Абайдың жаңашылдығын айту үшін, оны бұрынғы ақындардан алшақтатып әкету, тіпті, оларға қарама-қарсы қою дұрыс емес. Мұның өзі біздің әдебиеттануымыздағы орын алып келген бұрынғыны жете бағаламаудың, ол аз болса мүлде жоққа шығарудың бір көрінісі еді.

Жыршы-ақындар поэзиясы

Абайға дейін бірнеше ғасырлық тарихи әдебиет болғанын, ол негізінен ауыз әдебиеті дәстүрлерін өрнектеген, авторлары бар, индивидуалдық сипатты қазақ поэзиясы болғанын мойындай отырып, 15 ғ-дан бастап 19 ғ-дың ортасына дейінгі ұзақ әдеби - тарихи дәуірді, әдеби процесті жырау, жыршы, ақындар поэзиясы, қысқартып айтқанда, жыршы-ақындар поэзиясы деп атау дұрыс. Өйткені жаңа реалистік жазба әдебиеті 19 ғ-дың ортасыңда қалыптасып дами бастады дегенді оның арғы жағы, түп тамыры, қайнар бұлағы тек фольклор мағынасындағы ауыз әдебиеті еді деп түсінуге болмайды. 15-17 ғ., әсіресе, 18-19 ғ-да жүздеген қазақ ақындарының шығармалары ауызша шығарылып, ауызша тарағанмен, авторы, шығарушысы белгілі және сол автордың өзіндік жеке тұлғасы, қолтаңбасы, стилі айқын танылады. Сондықтан бұл - жалпы халықтық шығармашылығы ұғылатын фольклордан мүлде басқаша, өзінің өзгеше сапасы, сипаты, қалпы бар, тарихи өсу-өзгеру кезеңдері бар әдебиет. Оны ауызша поэзияның дәстүрімен жалғас, тығыз байланысты десек те, әдебиет деп қарауымыз керек, қазақ әдебиеті тарихында аса бір үлкен, арналы, бұл бірнеше ғасыр бойы созылып келген әдеби процесс. Осы тарихи-әдеби процестің бас жағында тұрған Шалкиіз, Доспамбет секілді ондаған ақын-жырауларды былай қойғанда, Бұхар, Тәтіқара, Махамбет, Шортанбай, Дулат, Мұрат немесе Біржан, Ақан, Балуан Шолақ, Әсет сияқты әнші-ақындар деп аталып жүрген көптеген ақындар - қазақ әдебиетіндегі ез бағыты, тақырыптары, стилі, сөйлеу мәнері бар ірі тұлғалар. Осындай ақындар өлеңді ауызша шығарып, ауызша айтқан деп саналса да, олардың бірталайы хат таныған, оқыған, шығыс, орыс, еуропа әдебиетінің үлгілерімен жақсы таныс болған, жазба әдебиетінің кейбір бейнелілік, стильдік өзгешеліктерін өзінше игеріп пайдалана алған. Ал 15-ғ-дан бұрын да поэзия, өлең-жырлар, ертегі, аңыздар, кебі түркі тілдес халықтарға ортақ ежелгі әдеби ескерткіштер болғаны ез алдына мәселе.

Абай поэзиясы

Алдында бірнеше ғасыр бойы кеңінен қанат жайып өркендеген жырау, жыршы ақындар поэзиясы болмаса, тамыры тереңде жатқан халық ауыз әдебиеті болмаса, Абай поэзиясы шырқау биікке көтеріле алмас еді. Мәселе Абайдың белгілі бір ақындардың өнерін, шеберлігін қалай бағалауында, қаншалықты мойындағанында емес. Әдебиетте мүлде жаңа өріс іздеп, өзгеше өрнектер табуға ұмтылған жаңашыл ақын алдындағы кейбір атақты сөз зергерлерін сынай сөйлесе, оның жөні бөлек. Абайдың шығармашылық өнерінің арнасы кең, ақын сусындаған бұлақтары мол екені үнемі айтылып келеді. Алайда, атап, анықтап айтатын нәрсе - Абай поэзиясының негізгі тірегі, қайнар көзі, ана сүтіндей нәрлендірген арнасы - халық поэзиясы, қазақтың ақындық енері, Абай поэзиясы қазақ топырағында өсіп-өнді. Шығыс, орыс, Еуропа әдебиеттерінің ықпалы да мол болғаны талассыз. Абай шығармашылығының қоғамдық, танымдық, көркемдік-эстетикалық мәнін толық түсіну үшін оның әдебиетте орнықтырған бейнелеу әдіс-тәсілдері, дәстүрлері, үлгі-өнегесі қалай жалғастық тапқанын арнайы қарастырып, тексеру қажет. Ақын тұлғасы қаншалықты ірі болса, ықпалы да соншалықты зор болатыны, айналасына түсетін жарығы да мол болатыны анық. Абайды ұлы ізашар ақын деп қарағанда оның шығармашылық дәстүрлерін дамытып жалғастырған ізбасар ақындар деп, қазақ поэзиясының бір туар аса көрнекті қайраткерлерінен Шәкәрім, Сұлтанмахмұт, Мағжан, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатовты алдымен айтамыз. Әрине, бұл топқа басқа бірталай ақындарды қосуға болады. Тікелей шәкірті болған балалары Ақылбай, Мағауия немесе Абайдың айналасында болған, жақын жүрген Әсет, Көкбай ақындар туралы бұрынды-соңды айтылмай жүрген жоқ. Кең мағынасында Абай дәстүрлерін дамытқан деп, мысалы, Сәкен мен Ілиясты да, ал жеке бір қырларынан келсе, М. Әуезовті де, кейінгі белгілі ақындардың қайсысын болса да алып қарауға мүмкін екені талассыз. Абайдың ақындық дәстүрлерін тікелей жалғастырған осы ірі тұлғалар туралы ғана айтсақ та, ұлы ақын өмір сүрген 19 ғ. мен оның өнерпаздық өнегесін өркендетіп, дамытқан XX ғасырдың бас кезіндегі әдебиеттегі дәстүр мен жаңашылдық мәселелерін талдап баяндауға толық мүмкіндік туады.

Абайдың өз шығармашылық тұлғасы

Абайдың өз шығармашылық тұлғасы жан-жақты. Ондай әрі ойшыл, әрі сыршыл лирик, әрі суреткер, әр қырлы дарын иесі болған кесек тұлғалы ақын сирек кездеседі. Жаңа реалистік жазба әдебиетінің негізін салған, ұлттық сөз өнеріміздегі жаңа дәстүрді бастаушы болған ақын тұлғасы осындай жан-жақты болуы да тегін емес. Сонда оған ілесе шыққан аса көрнекті ақындардың - Шәкәрім, Сұлтанмахмұт, Мағжан, А. Байтұрсынов пен М. Дулатовтың қайсысы болсын алдындағы ізашар ақынның дәстүрлерін өз шығармашылық өнерінің өзгешелік сипатына сәйкес өзінше жалғастырғаны заңды құбылыс болып шығады. Біз Шәкәрімді Абайдың оқу-білім, ғылымды, адал еңбекті, талаптылықты, адамгершілікті уағыздау өнегесін, пәлсапашыл ойшылдығын өзінше өрістеткен ақын десек, Сұлтанмахмұтты, әсіресе, әлеуметтік өмірдің қайшылықтарын, өз заманының шындығын нақтылы түрде, үлкен сыншылдықпен ашып көрсетуі жағынан Абай дәстүрлерін дамытуда өзіндік тың, жаңа өріс тапқан дей аламыз. Ал Мағжан ол теңдесі жоқ лирик ақын ретінде Абайдың өз көңіл-күйін және адамның жан дүниесін, ішкі сезімін суреттеудегі дәстүрлерін езінің сыршылдық шеберлігіне тірек етіп, өзінше жалғастырған. Байтұрсынов Абайға қоғам өмірінің бірталай маңызды мәселелері жайлы толғана айтуы және мысалшылығы жағынан, ал Дулатов, әсіресе, сөз енерін халықтың санасын оятудың, қоғам көшін алға бастаудың бірден-бір күшті құралы деп санаған ағартушылық өнегесі жағынан үндес. Және Ахмет те, Міржақып та Абай бастаған ағартушылық, демократиялық идеяларды жаңа заманның тілек-талаптарымен терең ұштастыра алған. 20-ғ-дың бас кезіндегі қазақ әдебиетінде ағартушылық, демократиялық идеялар қоғам өміріндегі ілгерішіл ізденістерге орай кең еріс алғандықтан, Абай дәстүрін жалғастырушылар тобы да молая тусті. Абайдың өнерпаздық өнегесі жаңа дәуірде әр қырынан өркендеп, жан-жақты жалғастық тапқанын айту үшін біз ең ірі әдебиет қайраткерлерін ғана айтып отырмыз. Және Шәкәрім, Сұлтанмахмұт, Мағжан, А. Байтұрсынов, М. Дулатовтың әрқайсысының өнерпаздық тұлғасы әр түрлі дегенді де, әрине, шартты түрде айтамыз. Бірін-бірінен мүлде алшақтатып әкету, әсіресе, бірін-біріне қарама-қарсы қою да үнемі ұтымды бола бермейді. Алайда әр ақынның көркемдік ойлауына, өмірді бейнелеуіне, тақырып таңдауына, стиліне, түгелдей алғанда өнерпаздық бітім-тұлғасына тән өзгешеліктерді танып-білудің де, сөзсіз, мәні зор. Мұнсыз қай ақынның болсын алдындағы ізашар ақынмен жақындық-жалғастығын, өзінің әдебиетке әкелген жаңалығын дұрыс бағалау қиынға соғады. Бұл айтылғандарды толық ескере отырып, Абайға кейінгі ізбасар ақындардың кейбір тақырып, сарын жағынан үндес келуі немесе жеке пікірлері, жеке сөз үлгілері ұқсас келуі секілді жайларға назар аудару артық емес. Бұлардың өзі кейде жай ғана сырттай ұқсастық, кейде әдейі еліктеушілік болуы да мүмкін. Сонымен бірге осындай кейбір тақырып, сарындар мен жеке сез үлгілеріндегі ұқсастықтар идеялық жағынан жақындасуды, шығармашылық ізденістегі үндестікті, өнерпаздыққа, ақындық шеберлікке тән елеулі ортақ сипатты танып білуге себін тигізетінін ескермей болмайды. Алдымен Шәкәрімді айтсақ, оның Абайға халықты өнер-білімге, ғылымды үйренуге шақыру жағынан үндес шығатын жерлері аз емес. Сонымен қатар Шәкәрімнің кейбір адамгершілік идеялары да Абай пікірлерімен үндес келеді. Бұған мысал ретінде Абай адамның мақтан сүйгіштік мінезін қалай сынайтынын еске түсірелік:

«Абұйыр, атақ сол жанда,
Кімді кеп жұрт мақтаса.
Ол мақтаудан не пайда,
Көп мақтауын таппаса?
Кеп тәңірі атқан мақтай ма,
Ол тәңірі атқан болмаса.
Жоқты-барды шатпай ма,
Көптің езі оңбаса.
Мақтау - жел сөз, жанға қас,
Қошеметшіл шығарған.
Бір мақтаса боқтамас Ел табылса, құмарлан...»

«Не іздейсің, көңілім, не іздейсің...» дейтін елеңінде осыны айтса, «Әсемпаз болма әрнеге...» дейтін елеңінде былай дейді:

«Пайданы керсең бас ұрып,
Мақтаңды іздеп, қайғы алма.
Мініңді ұрлап жасырып,
Майданға түспей бәйге алма...»

Мақтан қуу, ішінде қулық сақтап айтылған мақтау сезге сенгіштік - сағым қуып босқа алдану екенін ақын анық аңдатады. Ғақлия сөздерінде де Абай мақтау жайында сез қозғап, мақтаныш сезімі мен мақтаншақтықты ажырата білу қажеттігін ескертеді. Мақтау, мақтанудың жағымды жағымен қатар жағымсыз жағы да бар екенін ашып көрсетіп, бұл мәселе хақында қазақ әдебиетінде терең пікір айтқан Абай болды. Осыған үндес, жалғас өткір пікірлерді Шәкәрім ақынның өлеңінен табамыз:

«Дос мақтайды сені жақсы кермек үшін,
Дұспан мақтар елірте бермек үшін,
Есептемей есірік елін мақтар,
көп нені айтса, соны айтып ермек үшін,
Бұл үш мақтау бере ме саған пайда,
Мақтаулыны білерлік адам қайда?

Өзіңнен ілгерілер сүйсінерлік Жол тап тағы, ақылды солай айда. Кейде дос та жамаңдар жоқ нәрсе үшін, Дұшпан сөгер сыртыңнан қайрап тісін. Өнері жоқ өсекшіл ел жамандар Өтірік пе, рас па, кермей ішін...» Мақтау шын көңілден тап басып тауып айтылса ғана пайдалы, орнымен айтылса, сөгіп, сынаудың езі де ой саларлық, ал басқадай білместікпен де айламен айтылған мақтау болса - елірмеу, даттау болса - елемеу қажет дегендей ой түйеді ақын. Шәкәрім Абайға пәлсапашылдыққа бой ұруы жағынан жақындайтынын байқаймыз. Абайдың «Өлсе өлер табиғат, адам өлмес...» - деп басталатын елеңіне назар салсақ, осы «адам өлмес» дегеннің езі қандай мағынада айтылған екен деген сауал ойға оралады. «Адам өлмес» деп кесіп айтқан Абай ойын қалай жалғастырады, соған тоқталайық: «Ол бірақ қайтып келіп ойнап-күлмес,
«Мені» мен «менікі»-нің айрылғанын «Әлді» деп ат қойыпты өңкей білмес...»
Дәл осы өлеңінде «мен» және «менікі» деген ұғымдарды Абай ажыратып, дәлірек айқындамайды. Келесі шумақта: «Көп адам дүниеге бой алдырған,
Бой алдырып аяғын көп шалдырған...»
деп келіп, алғашқы ойын енді тікелей жалғастырғандай: «Өлді деуге сыя ма, ойлаңдаршы,
Өлмейтұғын артына сөз қалдырған...»
- дейді.Бұл орайда «адам өлмес» дегенінің мағынасы өзі өлсе де, сөзі өлмес, кейінгіге сөзі, айтқан ойы қалады деген пікірге саяды. Абайдың бұл пікірі бір жағынан халық даналығын танытатын сөз үлгілерімен де жанасып жатыр. Бұхар жыраудың нақыл сөз үлгісінде келетін: «Өлмегенде не өлмейді?
Жақсының аты өлмейді,
Әкімнің хаты өлмейді...»
-деген сөзін еске алсақ та болар. Мағыналы сөз өлмейді дегенді ақындар ез шығармаларына қатысты да айтады. Мен кетермін, сөз қалар, Ақ қағазға басылып. Боз балалар қолға алар, Әр ауылға шашылып...» - дейді Шәкәрім ақын. Мәселе, ақынның кейбір басқалар да айтқан, айтатын пікірді қай қырынан келіп, өзі қаншалықты терең мән беріп айтуында екені талассыз. Осы жағынан келгенде елең сөздің әлеум. мәнін жаңаша танып, жоғары бағалаған Абайдың «өлмейтұғын артына сез қалдырған» дегенді аса зор, жаңа мағына беріп айтқаны айқын. Ал «Кек тұман алдыңдағы келер заман» атты өлеңінде Абай «мен» және «менікі» деген ұғымдарды дәлірек айқындай түседі: «Ақыл мен жан - мен өзім, тән - менікі, «Мені» мен «менікі»-нің мағынасы екі «Мен» өлмекке тағдыр жоқ әуел бастан, «Менікі» өлсе, өлсін, оған бекі. Сөйтіп, адамның тәні өлсе де, ақыл мен жаны өлмейді деген тұжырым айтылады. Осы адамның тәні қалып, жаны о дүниеге ауысады деу діни ұғыммен сабақтас дейміз бе? Келесі шумақтағы: «Әділеттік, арлылық, махаббатпен Үш жолдасың қабірден әрі еткенде... - деуіне қарағанда адамның адамгершілік қасиеттері жанымен бірге болатын сияқты. Жоғарыда келтірілген «өлмейтұғын артына сез қалдырған» дегенді еске алсақ, Абай адамның ақыл-ойы кейінгі ұрпақтарға қалады деп санайтынын аңғарамыз. Адамның жаны өлмейді деген пікірді шығыс философтары, мысалы, Әбу-Насыр Әл-Фараби да айтқан. Ол наданның емес, адал ниетті, білімдар адамның жаны өлмейді дейді. Мұны адамның ақыл-ойы кейінгіге қалады, солардың санасында сақталады деген мағынада түсінсек, мұндай пікірді Л. Фейербах секілді ғалымдар да айтқан. Қалай десек те, Абайдың «адам өлмес» дей отырып толғайтын пікірі әлдеқалай айтыла салған нәрсе емес, өмір мен елім, адам тағдыры, келешек, мәңгілік туралы терең толғанудан туған тұжырым. Ерекше көңілге қонарлық нәрсе - Абай жоғарыда аталған «Көк тұман алдыңдағы келер заман» деген елеңінде «Менікі» өлсе өлсін, оған бекі...» - дей отырып, өмірдің мағынасын адамгершілік идеясымен ұштастырып ашып беруге ұмтылады:

«Мазлұмға жаның ашып, ішің күйсін,
Қарекет қыл, пайдасы кепке тисін.
Кептің қамын әуелден тәңірі ойлаған,
Мен сүйгенді сүйді деп иең сүйсін.
Ғаділет пен махаббат - көп азығы,
Қайда көрсең, болып бақ соған көмек.

Көпке қызмет қылу, әділеттілік, рақымдылық,жапа шеккен адамды аяу - міне, осыларды Абай нағыз адамгершілік қасиет деп санайды. Осы айтылған мәселе Шәкәрімді де кеп толғандырған:

«Талайдан ой бар менде:
Бар әлемді жаратқан не?
Жоғала ма жан өлгенде,
Түзу істер іс қалай?
Ей, жастар, қалай дейсің бүл дүние?
Мұны бүйтіп жаратқан қандай нәрсе?
Білімсіз мақсатсыздықтан шыққан болса,
Мақсат, білім, ой шықты мұнан неге?..»

Осындай сауалдарға беретін жауаптарынан ойшылдыққа бой ұру ғана емес, сонымен қатар ақындық сезімінің әсерлілігі, бейнелеп айту шеберлігі де жақсы аңғарылады:

«Күн батып, ай, жұлдыздың айналуы -
Шынында дөңгеленген жер жүрісі-ау.
Күн жауды, көз шағылды назағайдан,
Судан от жаратылып шыққаны анау.
Күн нұрын, жер жүрісін, көлеңкені
Жарық уақыт, қараңғы деп атаймыз.
Жоқ болса ыстық, жарық, қараңғылық,
Біздің мүмкін бе еді барлығымыз?..»

Шәкәрім дүниенің, табиғаттың кереметтігі, керексіз бір тозаңы жоқ болып жасалған кемелдігі жаратушының шексіз қуаттылығын танытады дейді.

«Себебі толымдының ісі толық,
Ең түпкі жаратушы - мінсіз ие.
Күш, білім, шеберлікті іс білгізер,
Есті, мінсіз шебердің ісі емес пе?..»

О дүниеде адамның адал, арамдығы сыналатын «бір тексеру болмай қоймас» деген ойын ақын адамгершілік мақсат тұрғысынан дәлелдеуге тырысады. «Егер құдай барлығы анық болса,
Тең болмас ақ жүрек пен сұм залалкес...»
дей келіп: «Жоқ, шырағым, жанымыз жоғалмайды,
Осы өмірдің азығы - осы ұждан...»
-деп тұжырымдайды. Сонымен қатар жан деген ұғымды Шәкәрім кең мағынада алып түсіндіреді:

«Жарылыс басы - қозғалыс,
Қозғауға керек қолғабыс.
Жан де мейлің, бір мән де,
Сол қуатпен бол таныс.
Әлемді сол мән жаратқан.
Қозғаған қуат жан дейміз,
Жан есті жаннан сан дейміз.
Сол жандар әсер берген соң,
Жаралды сансыз тән дейміз.
Жанына қарай тән солар...»

Сұлтанмахмұт

Ал енді Сұлтанмахмұтты алсақ, оның әлем-дүние, өмірдің мағынасы, адам тағдыры туралы ой толғауы да көбінесе әлеум. көзқарас тұрғысынан келеді. Ол бірде:

«Қандай мән бұл адамның өмірінде?
Дәм татқызар өмір үміт не көңіліңде?
Туысында еріксіз жердің құрты,
Және еріксіз аһ ұрып сенуіңде...»

-десе, тағы бірде:

«Дүниенің дөңгелегі айналады,
Кім үстіңде гөлайттап жиналады.
Кім астыңда езілер саз балшықтай,
Білмейтін түбі неге айналады.
Үстегіде не қасиет, астағы да
Не жаздық деп еріксіз ойланады.
Үстегі сындырмаған шептің басын,
Соңда да тамағы тоқ, киімі асыл,
Жасаулы, зинеттеулі палатада
Қызметкер дайын қылар керек асын,
Он жыл қызмет бір кедей қылып таппас
Қондырған бір жүзікке асыл тасын.
Бір кедей жылдық тамақ етер еді
Өңдеген бояуына бет пен қасын...»

Сұлтанмахмұт ой сонылығына, сездің қарапайымдылығы мен терең мағыналылығына айрықша мән беріп, бұл бағытта Абай өнегесін жақсы жалғастырады. Абай өз заманын, өткен ғасырдағы қоғамдық құрылысқа сын кезімен қарап, «жеп жүр ғой біреуінің біреуі етін» деп сипаттайды. «Ойлы адамға қызық бүл жалғанда.
Көбінің сырты бүтін, іші түтін...»
-дейді. Сұлтанмахмұт Абайдың осы дәстүрін берік ұстайды. Ақын өткен дәуірді, қанаушылар үстемдік еткен, әділдіктің жоқтығы «адамды сорлы қылған» заманды суреттегенде «бақытсыздық дүние толған, нақақ қан, нақақ көз жас дария болған» деген секілді сипаттауларды қолданады. Ақын сол заманды, сол кездегі өмірді бірнеше көркем бейнелі айқындаулар арқылы айрықша ұтымды етіп көрсете алған.

«Дүние - алдау екен, алдасуда,
Өз обалым өзіме қалсам кейін,
Дүние - жеу, жегізу майданы екен,
Жеңе алсам жеймін демей мен не дейін.
Әділдік болады деп тоса берсем,
Өзімді жеп қоятын оған дейін.
Байып алып, біреуді мен де жекпей,
Неге өгіз боп оларға жегілейін?!»

Осылай етіп Сұлтанмахмұт дүниені, айналасындағы өмірді біреудің біреу түбіне жетіп тынатын «жеу, жегізу майданы» деп сипаттап, дүние, заман сияқты ұғым мен сол ортада өмір кешкен жеке адам тағдырын қатар алып айтып отыр. Бірақ, байып алып, басқаны жегу әркімге тиетін үлес емес екенін де ақын жақсы түсінеді. Және ол осыны мұрат етіп отырған жоқ. Тек заманның, ортаның, әділетсіздік, зорлық-зомбылық бел алған қоғамның адамның ой-санасына қандай әсер ететінін ғана айтып отыр. Мұны біз ақын тағы бір тұста дүниені, заманды және жеке адамды қарама-қарсы қойып сипаттағанда әсіресе анық байқаймыз. «Жан иесі жегелі бірін-бірі Өлмеу үшін аузын ашқан заман.
Дүние - өзен, ағысын кім тоқтатар, Ағып кете баратын мен бір салам...»
Қанаушылар үстемдік еткен қоғамда қарапайым халықтың хәлі қаншалықты аянышты екенін будан айқын, әсерлі етіп айту қиын-ақ болар. Абай үстем тап өкілдерін қатты шенеп, сықақ етіп, әшкерелеп береді. Мысалы, ол дін адамдарын:

«Кітапты молда теріс оқыр,
Дағарадай боп сәлдесі.
Малқұмар көнілі бек соқыр,
Бүркіттен кем бе жем жесі?..»

-деп суреттейтіні белгілі. Осындағы көркем сипаттама, теңеу, салыстырулардың бәрі молданың жексұрын, жиіркенішті ұсқынын барынша айқындап көрсетуге қызмет етіп тур. Сұлтанмахмұт бұл жағынан да Абайды өзіне үлгі тұтқан. Адамның кескін-кейпін, әрекетін бейнелеудегі ақынның ұсталығы бірлі-екілі белгі-сипат арқылы-ақ оның тұлғасын өзіндік құлық-мінез өзгешелігімен тұтас әкеп кезге елестете білуден әсіресе айқын көрінеді. «Мынау терде ишандар,
Аузы-басы кисаңдар.
Ат, тоныңмен жұтады,
Аузына егер сисандар...»
Осындағы Сұлтанмахмұттың дін адамдарын суреттеуіндегі ұтымдылық - алдымен ақын олардың бет-жүзіндегі бір ғана қозғалыс - белгіні алып, сол арқылы есте қаларлықтай көрнекті бейнесін жасап береді. Одан арғы сипаттауы сырт құрылысына қарасақ, әсірелеп айту секілді. Дүниеқор ишандар аузы кісі ат, тонымен сияр лық үлкен болып көз алдымызға сәт елес бергендей болса да, осы сөздердің ауыспалы мағына беретіні айқын аңғарылады. Күші жетсе, қолынан келсе, барыңды жалмап-жұтып қоюға дайын нысапсыз, жемқор дегенді әдетте осылай айта беретінін түсіну қиынға соқпайды. Олай болса, осы сөздердің нақтылы мазмұн-мағынасында иненің жасуындай да артықтық, асырып айтушылық жоқ. Қалайда оқушыны елең еткізетін бірден-бір типтік сипат - белгі болып шыққан. Абайдың жас қыз бен оны мал беріп, еркіне қоймай алмақшы болған кәрі шалдың бейнесін бір-біріне қарама-қарсы қойып, шендестіру тәсілімен өте әсерлі суреттегенін білеміз. «Біреуі - көк балдырған, бірі - қурай,
Бір жерге қосыла ма қыс пенен жаз...»
Жайнаған көк балдырған қыздың балама бейнесі болса, жапырағы жоқ сидиған қурай - шалдың балама бейнесі. Көркем символ ретінде жаз бен қыстың алғашқысы балғын қыздың үлбіреген нәзіктігі, сүйкімділігі секілді сипаттарын елестетсе, соңғысы зорлықшыл шалдың мейірімсіз қаталдығын тұспалдап аңғарта алады. Қызды айтқанда Абай «ет жүрек», «жас жүрек» сияқты сипаттамаларды алса, метонимия тәсілімен «қартайған қу сүйек» деп бейнелейді.

Сұлтанмахмұттың «Кедей» поэмасы

Сұлтанмахмұт «Кедей» поэмасында «жексұрын шал» мен оған малға сатылып, еріксіз қосақталған жас қызды суреттегенде шендестіру, қарама-қарсы келтіріп сипаттау тәсілін үлкен шеберлікпен қолданады. «Жастық қызу шөлдеткен жас ерінге Кек мұртты кепкен ерін тұрды-ау тиіп. Кәрі қол талдай нәзік белді қысып, Үлбіреген жас тәнді зорлап, кұшып, Қуарған, кепкен тәнін жылытпақшы, Сәулесі қара кездің нұрын ішіп, Сәбидің білегіңдей торғын тамақ, Тікенектей көк сақал соны қадап...» Міне, мұнда балғын жас сұлу мен шалды үнемі бір-біріне қарсы қойып, салыстыра бейнелеп отыр. Қыздың кескін-келбетін, сипатын танытатын сипат-белгілер - «жас ерін», «нәзік бел», «үлбіреген жас тән», «сәбидің білегіндей торғын тамақ» деген секілді болып келсе, шалдың сиқын - «кепкен ерін», «кәрі қол», «қуарған, кепкен тән», «тікенектей көк сақал» деген сияқты сипаттамалар арқылы байқатады. Сұлтанмахмұт - әрине, ақындық тұлғасы мүлде басқаша, тек қана өзіне тән дарыны бар суреткер. Сөз бұл жерде әдеби дәстүр жалғастығы туралы ғана. Сұлтанмахмұттың кейде Абайша толғап, өмір құбылыстарын Абайша бейнелеп көрсеткен кездері бар, бірақ ол ұлы ақынның сөз үлгісін құр қайталау емес, суреттеу тәсіліндегі кейбір ұқсастықтар ғана. Халық өмірі, бүгінгісі мен кешегі туралы ойланып, тебіренгенде Мағжан да езі «алтын хакім» деп атап, айрықша ардақтаған Абай үлгісінен алыстамай, ашынып, ащы сын пікірлер айтудан тайынбайды.

«Сорлы қазақ жаны алқымға тығылып,
Қара күн кеп, тіккен туы жығылып,
Алға баспай барлық ісі кер кетіп,
Нәр тата алмай, күшсіз, әлсіз бүгіліп...»

-деп күңіренген ақын, тығырыққа тығылған елге шығатын жол сілтемек ниетпен қала салсақ, мектеп пен медреселер көп болса дей келіп: «Жиылмай өнерге аяқ баса алмаспыз,
Нық сіңген надандықтан қаша алмаспыз...»
-деп түйіндейді.

Мағжан поэзиясы

Жетті енді қам жер мезгіл, жапа бекер, Ойламау келешекті түпке жетер, -деп жұртты жігерлендіруге ұмтылады. Әрине, түгелдей алғанда Мағжан поэзиясында қоғамдық мәселелерді қозғау, талдап-баяндаудан нәзік сыршылдық басым жатыр. Мағжанның сыршылдығы - сезім тереңдігінен туатын ешбір жасандылығы жоқ, нығыз лирикалық сыршылдық. Өмірден алынған сезім-әсерлермен нәрленген, көркем қиялмен қанаттанған сыршылдық. Сезім қуаттылығына, нәзіктігіне орай тілінің, әр сөзінің келісті көркем болуы да ақынның суреткерлік шеберлігінің басты сипаты. Бұл жағынан алғанда Мағжан қазақ поэзиясында өзінше тың өрнек тапқан, үздік шыққан ақын. Мағжан ақындығының осы өзгеше қасиетін, оның сирек кездесетін сыршылдық дарынын жете түсінген, жоғары бағалаған адамның бірі - Жүсіпбек Аймауытов болды. Ол «Мағжан сыршылдығымен, суретшілдігімен, сезге еркіндігімен, тапқырлығымен күшті, маржандай тізілген, торғындай үлбіреген нәзік үнді күйімен, шерлі, мұңцы зарымен күшті», - деп дәл тауып айтқан. Мағжанның осындай сыршылдығы Абайға да жат емес десек, мәселе, әрине, нақтылы шығармаларды салыстырып, тікелей ұқсастық табуда емес. Абайдың көңі күйі лирикасына, немесе табиғат лирикасына жататын өлеңдерінде сыршылдық сарыны айқын көрінеді. Алайда, тұтастай алғанда Абайдың таза сыршыл болып көрінетін тұсы көбінесе ақындық дарынының бір қыры ғана болса, Мағжанда сыршылдық, сезім нәзіктігі үнемі басым келеді. Сондықтан Мағжан Абай дәстүрлерін негізінен сыршылдық лирика саласында өрістеткен дей отырып, оның поэзиясындағы енерпаздық өзгешелігіне көбірек назар аударған дұрыс дейміз. Және ақынның жеке пікірлерін, сөздерін бағалағанда, соның қай жерде, қандай контексте, қалай айтылғанын да ескеру қажет. Мағжанның, мысалы, өмірдің етуі, адам тағдыры жайлы мынадай сөздерін еске алайық:

«Өмір - көпір, от үстінде салынған,
Діңгектері зәндем отқа малынған.
Қорқу білме, аяқтарың таймасын,
Ойнап қана ет, шарпу керме жалыннан.
Өмір - өзен, сылқ-сылқ күлер,
сылдырар, Қайда ағады,
оның жөнін кім сұрар?
Аққан сумен біз де ағармыз, кетерміз,
Ағынға ермей, жағасында кім тұрар?..»

Осыны жас сұлуға сыр ашқандай ғып айтып отырғаны, ертең, ер жеткенде «кеп уланған, кеп сүйген», «кеп жылаған, көп күлген ақын ағам болып еді дегейсің» деп наз қылып, яғни езінің жылы сезімге беріліп, толқыған көңіл күйіне орай айтып отырғанын ойдан шығармаған жөн. Өмірдің келеңсіз, көлеңкелі жағы бар десе, оны «сұм өмірдің күлін керме, гүлін көр» деген түйінді ойына сабақтастыра айтып отыр. Ал «Қорқыт» атты дастанындағы:

«Ақын - жел, есер, гулер жүйрік желдей,
Ақын - от, лаулап жанар аспанға ерлей,
Қиялы, жан жүрегі - ойнаған от,
Ақынды аласұртар тыныштық бермей...»

Деген сөздерді Қорқыт жолын қуып, мұрагері болғандай кейінгі ақындардың жинақтап алынған бейнесін сипаттаған деуге болады. Сонымен бірге бүл сездер ажалдан қашып құтылу ниетімен дүниенің төрт бұрышын шарлаған Қорқыт бейнесін көтермелеу үшін шабыт үстінде айтылғаны да айқын емес пе? Ендеше: «Өмірде арманым жоқ Қорқытқа ерсем, Қорқыттай жанды жаспен жуа білсем. Жас төгіп, сұм өмірде зарлап-сарнап, Құшақтап қобызымды керге кірсем...» -дегенді де Мағжан елім күйін шерткен екен деп сыңаржақ пікір түймей, алдымен «атасы ақындардың ақын Қорқыт» деп, соны қастерлеу үшін әдемі әсірелеп, әсерлі етіп айтылған деп ұққан дұрыс. Мағжанның махаббат лирикасында да өз ойлау, сөйлеу ерекшелігі, әсем сыршылдығы, жастық жалын шарпуы айқын байқалатын сезім нәзіктігін жеткізудегі өз қолтаңбасы тайға таңба басқандай анық. Салыстырып қарасақ, Сұлтанмахмұттың жалындап тұрған кезіңде шығарған өлеңдерінде де махаббат сезіміне беріліп, елжіреп, елтігендей күй байқалмайды. Мұны ақын дарынының өзгешелігі, ішкі сырын ақтарып тастамайтын, тартына сөйлейтін әдеті дейміз бе, тіпті: «Қарадың неге, жан қалқам, Күйдірейін дедің бе?.. Көлеңкеңді керейін, Құрбандықта өлейін...» - деп толқығандай болғанның өзінде: «Осындай сүю көрмесең, Қатын алма өмірде...» -деп, аяғын әзілге айналдырады. . Тағы бір өлеңінде: «Сәулешім» деген бір сезің Есімнен кетпес өмірде.
Серт қылдым берік мен езім Өшпестей жазып көңілге...»
- деп ынтықтығын білдірсе де, ойын сезімге жеңдірмей:

«Топас күш - тасқын, біз - жаңқа,
Сең соқса достар айрылар.
Бар қайғым осы, жан қалқа,
Топанды күш жоқ қайырар...» -

деп іркіле сөйлейді. Мағжанның «Өткен күн» атты өлеңінде Абайдың «Жаз» («Жаздыкүн шілде болғанда...») деген өлеңіне сөзбе-сөз жақын, үндес келетін тұсы бар. Мағжан халықтың бірнеше ғасырды қамтыған тарихына көз салып, Қасым мен Есімнің ескі билік өнегесін, Хақ Назар мен Абылай ханды, Қабанбай мен Бөгенбай батырларды, Қаз дауысты Қазыбекті, палуан Жәнібекті, Шөже, Орынбай, Жанақ, Біржан, Наурызбай секілді жыршы, ақын, әнші өнерпаздарды еске алады. Ал, еткендегі қазақ ауылының нақтылы суретін көзге елестетпек болғанда Абай елеңіне сүйенеді:

«Шілдеде самал ескенде,
Жайлауға ауыл көшкенде,
Ат - айғырға мінісіп,
Қыз - бозбала жарысып,
Тереңнен әзілдескенде...
Бұрала басып былқылдап,
Әзілдесіп, сыңқылдап,
Жас келіншек,
жас қыздар Кереге жайып,
үй байлар Үйден-үйге жүрісіп...»

Абай өз өлеңінде ауыл өмірінің көркін сол кездің шындығы етіп бейнелесе, Мағжан өтіп кеткен дәуірдегі қазақтың «дәулеті мен сәулеті» айқын көрінетін суреттеме осы деп, жайлауға көшіп келіп қонып жатқан ауылды ұлы ақынға әдейі еліктеп сипаттаған. Әрине, ауыл өмірінің мұндай көрінісін Мағжанның бар үлгіні алдына ұстамай-ақ суреттеп бере алатыны ешбір талассыз. Сондықтан оның бүл жерде Абай өлеңін тірек еткені құр жайдан-жай еліктеу емес. Ол Мағжанның Абайды алдындағы ізашар ақын деп санағанының, өзіне үлгі тұтқанының белгісі дей аламыз. А. Байтұрсыновтың да Абай шығармашылығымен тақырыптық-идеялық үндестігі бір емес, бірталай аса маңызды қоғамдық мәселелерді толғауынан анық байқалады. Ақынның «Жұртыма» деген елеңіндегі: «Білмейсің жөнің менен терісіңді, Ел болып іс етпейсің келісімді. Жөн айтқан жұртшылыққа адам болса, Шығасың қолыңа алып керісіңді. Бытырап бет-бетіне жөнелгенде Кердік қой жайылатын өрісіңді. Келгенде езі-езіңе мықты-ақсыңдар, Қайтейін өзге десе көнгішіңді. Сықылды сынық бұтақ төмендесең, Кім жұлмас оңайдағы кемісіңді?! -деген сөздерді еске алсақ, Абайдың «Қалың елім, қазағым, қайран жұртым...» атты өлеңімен негізгі пікірлері сабақтас келетінін керу қиынға соқпайды. Сондай-ақ, «Жиған-терген», «Жауға түскен жан сөзі» атты өлеңдері де ел жайын, халық тағдырын ойлап тебіренуі, сыншылдығы жағынан ақынның Абаймен сарындас келетінін аңдатады. Абайдың «Сегіз аяқ» («Алыстан сермеп...«) атты өлеңіндегі:

«Қайнайды қаның, Ашиды жаның
Мінездерін көргенде.
Жігерлен, сілкін, Қайраттан, беркін,
Деп насихат бергенде,
Ұятсыз, арсыз салтынан Қалғып кетер артынан...»

деген түйінді жеке сарын ғана емес, ағартушы-ақынның шығармашылығындағы үлкен бір тақырыптық-идеялық арна десек, Байтұрсынов та, Дулатов та ез шығармашылығының ең басты идеялық нысанасы халықты ояту, оны өнер-ғылымға, еңбек етуге, прогресс жолымен алға басуға шақыру деп түсінді. «Оян, қазақ!» деп ұран тастаған Дулатов өз шығармаларында қоғам өмірінің бірталай мәселелерін, Абай дәстүрлерін жалғастыра отырып, жаңа заманның талабына сәйкес батыл қоя алды. Осы екі үздік шыққан енер иесін қатар қойып, айтып отырғанымыз, олардың ақындық тұлғасында ортақ сипат мол, сондықтан олардың Абаймен үндестігі де бір арнаға түсіп жатқандай көрінеді. Абайдың шығармашылығында желідей тартылған бірнеше басты тақырып - сарындар сабақтаса түйісіп келетін шығармасы «Сегіз аяқ» болса, соның қазақ поэзиясына тыңнан қосылған ернегі ізбасар ақындардың назарынан тыс қалған жоқ. Бүл тұста әсіресе Шәкәрім мен Ахмет айрықша тоқталып айтуға тұрарлық.

«Жастық туралы» өлең

«Жастық туралы» өлеңінде Шәкәрім бұл өлең өрнегін жеңіл, ойнақы ырғақпен айтуға лайықтап келтірген:

«Гауһардай көзі, Бұлбұлдай сөзі,
Жаннан асқан бір пері.
Жүзі бар айдай,
Мінезі майда,
Өзгеден артық сол жері.
Дариядай ақыл мол еді,
Жан ғашығым сол еді...
Ұжмақтың хоры,
Іздедім соны,
Тал бойының кірі жоқ.
Бойы бар сымдай,
Белі бар қылдай.
Мүшесінің міні жоқ.
Қыз осыңдай болар ма?
Оны сөккен оңар ма?

Өлең сұлу қызды сипаттаудан басталады да, бозбаланың сол қызды алыстан ат сабылтып түнделетіп іздеп келіп, қазақы әдетпен қасындағы жолдасын жіберіп, хабар алып, қыз жатқан үйге кіріп, құмардан шығып, таң ата қайтқанын баяндаумен тынады. Осындай мазмұнына өлеңнің ырғағы да сәйкес келіп, әлдеқандай бір әсерлі ойнақылық, құбылмалы ширақтық сипат танытады. Шәкәрімнің бұл өлең өрнегін «Кәрілік туралы» деген елеңінде қолдануы да осыған ұқсас. Ақын қартайған адамның күйкі хал-жағдайын әзіл араластыра, әжуалап бейнелегендіктен, мұнда да елең ырғағы жеңіл, ойнақы болып келеді:

«Қызусыз тәнің, Сезімсіз жаның -
Болады кәрілік белгісі.
Оны да сезбей,
Үмітін үзбей,
Келмейді шалдың өлгісі.
Алпыстан әрі бармандар,
Байқамай шал боп қалмандар!..»

«Сегіз аяқ» өлшемі әр алуан интонация туғыза алатынын елеңнің мазмұнына орай осындай сипат алуы да мүмкін екенін Абай өзі жақсы білген. Оған: «Бұралып тұрып, Буыны құрып. Қисайта тартып мұрынын; Әсемсіп, сәнсіп, Білгенсіп, бәлсіп, Әр нәрсенің орынын. Керенау, кердең бір керім, Жақпайды маған сол жерің...» - деген бір шумақ өлең-ақ толық дәлел бола алады. Алайда Абай бұл өлең өрнегін осылайша қолдануды кеп қызықтамай, оның ырғақтық байлығын басқа қырларынан келіп ашуға көбірек көңіл аударған. Байтұрсыновтың «Жиған-терген» атты өлеңі Байтұрсынов «Сегіз аяқ» өлшемін қолданған «Жиған-терген» атты өлеңін Абайға бір жағынан еліктеп, бір жағынан жарыса жазғаны байқалады. Еліктегені елеңді Абайша бастағаннан-ақ бірден ап-айқын:

«Оюын ойып, Орындап қойып,
Түр балғаңдай өрнекке.
Қиыннан қиып, Қиырдан жиып,
Қарап сөзді термекке,
Еңбекке егіз тіл мен жақ,
Ерінбесең, сөйлеп бақ.
Именіп кептен,
Сақтық қып еппен,
Тасалама ойыңды!
Ашынса етің,
Ашылмақ бетің,
Тірі көмбей бойыңды.
Жүрегіңнің жарасын
Көрсет жұртқа, қарасын...»

Одан әрі ақынның ел жайын, халық тағдырын толғайтын сөздерінен Абайдың «Сегіз аяғымен» сарындастықты да, жаңа дәуірдің шындығын ашып көрсетуге ұмтылғандықты да кере аламыз. «Емшегін еміп, Анаға сеніп,

Бала ұйықтайды жастықпен.
Қымызға қанып,
Қызарып жанып,
Бай ұйықтайды мастықпен.
Шалап ішкен кедей мас.
Мына жұрттың түрі оңбас.
Қазағым, елім,
Қайқайып белің,
Сынуға тұр таянып.
Талауда малың,
Қамауда жаның,
Аш кезіңді оянып!
Қанған жоқ па елі ұйқың,
Ұйықтайтын бар не сиқың?!»

Мазмұнына қарай мұнда елеңнің ырғақ-интонациясы икемділігіне, құбылмалы еркіндігіне қоса салмақты, байсалды сезіледі. «Сегіз аяқ» Абайдың ең таңдаулы поэзиялық туындысы болатыны - онда ақынның шеберлігіне тән ойшылдық, нәзік сыршылдық, керемет суреткерлік - бәрі ұштасып келеді. Ой-толғанысқа толы елеңнің мазмұнына сай кең тынысты өлшемнің иірімі мол, еркін өзгеріп отыратын, серпінді, ширақ ырғағы, интонациялық әуезділігі айқын көрініс тапқан. Шәкәрімнің кемеліне келістіріп жасаған Абайдың осы сез үлгісін қайталамай, бұл өлшемді басқа қырынан алып, молырақ қолдануы да тегін болмаса керек. Абаймен тура бетпе-бет келіп, бой өлшеу қандай ақынға болса да оңайға түспейтіні анық. Ал Шәкәрімнің өлең ернегін түрлендіріп, өзінше қолдану жағынан озық ақын екенін дәлелдеп жату артық. Абай дәстүрлерін жалғастырған, өрістеткен ақындар қатарында арнайы сез қылған Шәкәрім, Сұлтанмахмұт, Мағжан, А. Байтұрсынов пен М. Дулатов - әдебиеттегі ірі тұлғалар. Әрқайсысы - ез бағыты, өз стилі бар, қазақ әдебиетіне үлкен жаңалық әкелген қайраткер. Бұлармен қатар, не бұларға ілесе шыққан ақын, жазушылар да аз емес екенін ескерсек, Абайдан кейінгі қазақ әдебиетінде ұлы ақынның ағартушылық, адамгершілік, демократиялық идеялары, өмірді көркемдеп бейнелеу әдіс-тәсілдері жан-жақты жалғастық тауып, батыл шығармашылық ізденістерге тіреу болғаны айқындала түседі. Жоғарыда айтқанымыздай, Абай дәстүрлерін игеру мәселесі 20 ғ-дың бас кезімен шектелмейді, одан кейінгі кезеңдермен, қазіргі әдеби процеспен де ұласып жатыр.