Дәу

Дәу - кейбір аңыз, ертегі-жырларда кездесетін мифтік кейіпкер. Адам баспайтын тау-құздарда аң аулап, тау үңгірлерін паналайтын, маңдайында жалғыз көзі бар алып. Кей­бір түркі халықтарының (саха, шор, алтай, хақас, т.б.) ұғымы бойынша, Дәу - жер асты әлемінің өкілі. Ежелгі грек ғалымдары Аристей (б.з.б. 7 ғ.) мен Геродоттың (б.з.б. 5 ғ.) айтуларынша, жалғыз көзді алыптар тура­лы әңгімелерді гректер сақтардан естіген.

Сипаты

Қазақ мифологиясында дәу орасан зор алып денелі, сонымен қатар бір ған көзді кейіпкер бейнесінде сипатталған, алайда кейбір тұжырымдар бойынша ол қос басты, әрі бүкіл денесін жүн басқан құбыжық кейпінде бейнелейді. Cондай-ақ ол тау-тастардағы үңгірлерде тұрады. Дәу үлкен күшке ие болғанына қарамастан, ақымақтығы мен аңғалдығы сонша, әрбір жанға алданып, сол адамның жеке қызметшісі болып кетеді. Ол жас әрі сұлу әйелдерді ұрлап, оларға күштеп үйленіп алады. Оған қоса, адам етін жеп қорктенеді, тіпті одан өткен зорлық-зомбылық жасайды. Алайда, Р.Әбілхамитқызы өзінің «Түрік мифологиясындағы дәу және айдаһар» атты мақаласында жазған, егер мифологиядағы дәудің даму тарихына көз жүгіртсек, алдымен ол әрдайым батырларға тауды қозғалтуға көмектескен қамқор кейіпкер сияқты бейнеленсе, бірақ уақыт өте келе дәулерді батырлардың жауы ретінде сипаттайды. Дәу мифтік бейне ретінде дамудың шарықтау шегіне жетті және бүгінде ол бізге белгілі сипатта, яғни қара күштерден өзге артықшылығы жоқ ақымақ әрі жағымсыз кейіпкер кейпінде сақталды.

Дәу және Дию

Мифологияда дәу пен дию екеуі де бір кейіпкер ретінде танымал болғанымен, бірақ олардың арасында кейбір айырмашылықтар бар. И.С. Брагинскийдің «Из истории таджикской и персидской литературы» еңбегіне сәйкес, дию «daiva», яғни «сәулелендіруші» деп аталатын алғашқы ежелгі үндіеуропалық мифологиялық құдай болған. Алайда, "Шахнамада" батырдың жауы ретінде көрсетілгеннен кейін парсының «div» сөзі жын, шайтан, құбыжық дегенді білдіреді. Осыншалық өзгерістерге қарамастан, тәжік мифологиясында диюлер жақсы және жаман болып екіге бөлінеді. Ал шығыс фольклоры диюді сиқырлы кейіпкер, кез келген пенденің тілегін орындайтын және ұшуға қабілеті бар кейіпкер деп айтады. Диюдер қоғам болып жиналып, адам секілді өмір сүреді және өзінің жеке патшалығына ие. Және де олар адамдар сияқты тамақ ішеді, жыныстық қатынас пен эмоционалды байланысқа мұқтаж. Басқа сөзбен айтсақ, диюлердің материалдық қажеттіліктері болғанымен, олар метафизикалық күштерге ие. Кейбір фольклорлық шығармаларда дию тар ыдыста торланған үлкен денесі бар демонологиялық бейне сияқты жырланады. Мысалы, «Балықшы ил лә ғифрит қиссасы» әңгімесінде қарапайым балықшы абайсызда дию мөрленген шелекті ашып алады. Оның осындай алып денесімен өте кішкентай шелектен шықты дегенге сенбей, шелектің ішіне қайтадан кіріп дәлелдеуін талап етіп, алдап соққаны туралы баяндалады. Орынбай Жанайдаров өзінің «Қазақ жерінің 100 аңызы» атты кітабында дәу мен диюдің арасындағы айырмашылықты «Бұл бейнелерге жан-жақты талдау жасай келіп, диюді – демонологиялық бейне, ал дәуді хтоникалық бейне түрінде бөліп көрсеткенді жөн көрдік,» - деп түсіндіреді.