Ежелгі Парсы патшалығы
Парсы патшалығының құрылуы
Иран үстіртінің оңтүстігінде, Вавилонның оңтүстік-шығысында парсы тайпалары өмір сүрген еді. Олар сыртқы жауларға қарсы күрестің барысында бірігіп, тайпалар одағын құрды. Парсы тайпалары одағын ахемен деп аталған рудан шыққан көсемдер басқарды. Солардың ішінде Кир есімді қабілетті көсем болды. Кейбір аңыз бойынша, оны кішкентай кезінде бір ерекше аң емізіп асырапты. Одан соң мал бағып жүрген малшы тауып алып, тәрбиелеп өсіріпті. Сөйтіп, құдіретті аң сүтінен нәр алып, өзі де қасиетті болыпты. Кир парсы тайпаларының одағын күшейтті. Оның басқару жүйесін жетілдірді. Содан соң өзін парсылардың патшасымын деп жариялады. Бұл кездерді Вавилонның солтүстік- шығысында Мидия мемлекеті пайда болған еді. Ассирия мемлекетінің әлсіреу мидиялықтардың күшеюіне мүмкіндік берді. Мидиялықтар Вавилонмен одақтаса отырып, әлсіреген Ассирия мемлекетін талқандайды. Одан соң мидиялықтар Кіші Азияға, оңтүстігіндегі парсыларға да өктемдік жүргізеді. Бірақ Мидияның Вавилонмен одақтастық, достық қарым-қатынасы ұзаққа бармады. Екеуінің арасындағы келіспеушілік қанды соғысқа ұласты. Мидияның патшасы Астиаг (вавилонша Иштубек) пен Вавилон билеушісі Набонид соғысып жатқан кезде Кир парсыларды мидиялық өктемдікке қарсы көтерді. Ол Мидия патшасы Астиагты оңай жеңді. Мидияны жаулап алғаннан кейін, Кир жаулаушылық саясатын кеңейте түсті. Кіші Азиядағы бірнеше мемлекетті басып алды. Бұл кезде Вавилонның өз ішінде алауыздықтар басталған еді.Әсіресе, абыздар мен саудагерлер елдегі жиі болып жатқан бүліктер мен көтерілістерге, патша билігінің әлсіздігіне наразы болды. Оны білетін Кир өзін Вавилон дінінің, мәдениетінің қамқоршысы боламын, елде тыныштық орнатамын деп мәлімдеді. Сондықтан оны вавилондық абыздар қолдады. Саудагерлер де үмітпен қарады. Кир оларға арқа сүйей отырып, барлық әскерін бастап Вавилонға басып кірді. Вавилонды Парсы патшалығына қосқаннан кейін, Кир әскерлерімен батысқа аттанды. Кешегі Египетке тәуелді болған Финикия мен Палестина халықтары парсыларға қарсылық көрсете қоймады. Бұдан соң Кир Орта Азиядағы жауынгер сақ тайпаларының жерін өзіне қаратуға ұмтылды. Бірақ оның сақтарға қарсы жорығы сәтсіздікпен аяқталады. Ол жорығының барысында парсылар талқандалып, Кирдің өзі де қаза табады. Оның орнына ұлы Камбиз патша болады. Ол Египетке жорық жасап, оны бағындырады. Сөйтіп, шығысы Орта Азияға, батысы Жерорта теңізі мен Египетке дейінгі аралықты алып жатқан ірі Парсы патшалығы құрылды.
I Дарий, оның ішкі және сыртқы саясаты
Камбиз Египеттен қайтып келе жатқанда қайтыс болды. Бағындырылған халықтар парсы өктемдігіне қарсы көтерілістерге шықты. Парсы патшасының тағына Б.з.д. 522 жылы I Дарий (парсыша Дарайявауш) отырды. Оның билігінің алғашқы жылдары көтерілістерді басумен өтті. Көтерілістер орасан зор мемлекеттің жекелеген аймақтарды арасындағы байланыстың нашар екенін, мемлекеттерді басқару жүйесін реттеу қажеттігін көрсетті. Көтерілсітерді басып, тағына мықтап отырғаннан кейін I Дарий мемлекетті басқару жүйесіне өзгерістер енгізуді қолға алды. Алдымен 20 аймаққа бөлді. Әрбір аймақты патша тағайындаған хакімдер басқарған Аймақтар белгілі бір көлемде патша қазынасына салық төлеп отыратын болды. Әрбір аймақта әскери бөлімдер тұрды. Оларды тікелей патша тағайындайтын әскербасылар басқарды. Олар аймақ хакімдеріне емес, тікелей патшаға бағынды. Сондықтан олар, әскербасылар аймақ хакімдерінің үстінен патшаға шағым айта алады. Ал аймақ хакімдері де әскербасылардың үстінен патшаға шағымдануға қақылы болды. Бұл жергілікті билеушілерді патшаға тәуелді ете түсті. Барлық билік патшаның қолына жинала берді.
I Дарий енгізген үлкен жаңалықтардың бірі әлемдегі ең таза алтын теңге шығартуы болды. Ол дарик де аталды. Оны Парсы мемлекеті ғана емес, көптеген басқа елдер де құнды ақша ретінде пайдаланды. Сөйтіп, дарик, бүгінгі таңда дағы америкалық доллар сияқты, халықаралық саудада негізгі ақша қызметін атқарды. Бұл халықаралық саудадағы Парсы елінің беделін көтерді. Елдегі сауданың дамуы, әрбір аймақтар арасындағы байланыстың нығаюы үшін үлкен жол салынды. Ол жол сонау Сарды қаласынан басталып, бүкіл Кіші Азияны басып өте отырып, Тигр өзенінің бойымен оңтүстікке қарай Вавилон мен Сузы қалаларына дейін созылды. Жол бойындағы әрбір 20 километр жерге бекеттер мен керуен сарайлар орнатылды. Оларда шабармандар мен хат тасушылар аттарымен, хабарды келесі бекеттегілерге жеткізуге дайын тұрды. Осы жол арқылы елдің орталығынан патша жарлықтары оның шеткері аймақтарына тез жеткізіліп отырды. Бұл жолды сол себепті кейде "патша жолы" деп те атады. Бұл жолмен сауда керуендері де ағылып, жұріп жатты.
Дереккөздер
Ежелгі дүние жүзі тарихы- Жалпы білім беретінмектептің 6-сыныбына арналған оқулық (Алматы "Атамұра" 2011)