Ер

Бұл мақала бұйым туралы. Басқа, адамның бір жынысы туралы мына мақаланы қараңыз Еркек.

Ер – салт атқа мініп жүру үшін пайдаланылатын әбзелдердің бірі.

Құранды ер (қоқан ер) құрылымы.

Тарихи дерек

Ердің ежелгі нұсқалары б.з.д. 2-1 мыңжылдықтарға тән археологиялық қазбаларға қарағанда жүн, киіз сияқты жұмсақ заттардан жасалған. Кейін қаңқасы ағаштан жасалған ер түрлері пайдаланыла бастады. Оның дәлелі ретінде ерте темір дәуірі кезеңіне тән археологиялық артефактілер қатарындағы үзеңгісіз қарапайым ағаш ерді айтуға болады. Ерте темір дәуірінің соңғы кезеңінде ердің құрылымында үлкен сапалық өзгерістер пайда болды. Әуелі мінер жақтағы үзеңгісі, содан кейін келесі жақтың үзеңгісі, кейін құйысқан, өмілдірік, керайыл сияқты әбзелдер қолданысқа енді.

Көшпелі ортада таралған ер жасалған материалына, сыртқы пішініне, кейбір детальдық және жергілікті ерекшеліктеріне байланысты бірнеше түрге бөлінеді. Алдыңғы қасы дөңгеленіп, шалқайып тұратын ықшам келген қазақы ер ең көп таралған ер түріне саналады. Сонымен бірге қазақы ортада әр түрлі себептермен жат-жұрттық ер-тұрмандар да қолданыста болды. Алды-арты дөңгеленіп келген биік, тік қасты – қалмақы ер, арты жалпақ, отыруға жайлы, алдыңғы қасы жұмырлана келген шошақ басты – қоқан ер, алдыңғы қасы тік, артқы қасы дөңгеленіп келген – сарт ер, атты әскерлер тұтынатын, кісілігі үлкен, қасы аласа, тұрқы ұзын болып келетін – орыс ер, алды-арты қайқы, ортасы дөңестеу келген сүйіндік ер, алдыңғы қасы үшкірлеу келген қырғыздың – сару ер, алдыңғы қасы ұзынша, шошақ келген шошақбас ер (парсы, үнді текті). Аталмыш ердің түрлері этникалық "өңдеуге" түсіп, өзінің құрылымы жағынан да, қолданысы мен эстетикалық бітімі тұрғысынан да қазақылық сипатқа ие болды.

Белгілі бір аймақта таралған ер түрлері сол рулардың атымен де аталады. Қазақ ортасында рулық сәйкестілік принципі бойынша адай ер, арғын ер, алтай ер, дулат ер, керей ер, найман ер, үйсін ер деген ер түрлері таралған. Мысалы, албан, суан және жалайырлар арасында кең қолданыста болған үйрекбас ер әрі жеңіл, яғни атқа да, жолаушыға да қолайлы, әрі сәнді етіп жасалынды. Ал керей ері ауқымды, кең, қасы жалпақ келген, әрі биік, үлкен болса, найман ері қасы биік, қушықтау, ауқымы тар, сәнді келеді. Сонымен қатар ерлердің түрлері жасалған материалына байланысты ағаш ер және былғары ер деген екі үлкен топқа бөлінеді. Алғашқысы аттың арқасына тимейтіндей етіп жасалған, ағаш қаңқалы, көнмен қапталмаған көпшілік қолды ер түрі болса, екіншісі – сырты былғарымен қапталған ер.

Ердің қаңқасының құрылымы

Ердің қаңқасының құрылымы.

Ердің құрылымдық ең мәнді негізгі бөліктері бойынша да – алдыңғы, артқы қастарының пошымына, жабдықтарының құрамына және эстетикасына байланысты бірнеше түрге жіктеледі:

• ердің алдыңғықасының пошымына қарай: қазық тәріздес үшкірлеу келген ердің түрі – қазықбас ер, басы үйрек тұмсығына ұқсас – үйрекбас ер;
• ердің алдыңғы және артқы қастарының өзара үйлесіміне қарай: алдыңғы, артқы қастары тікшелеу түрі – шошақбас ер, алдыңғы қасы қошқар мүйізді болып келген, артқы қасы иіліңкі ер түрі – қоқан ер, басы үшкір, арт жағы жалпақ түрі – қандек ер. Батыс Қазақстан өңіріне тән, басы шошайып, арты дөңгеленіп келген ер түрі – қозықұйрық ер, алдыңғы қасы үлкен, симметриялы екі бөлікке бөлініп, жарты шар тәрізді екі бөліктен тұратын айыр ер, екі басы тік келген баламоғал ер деген түрлері таралған. Қазақ ерінің алдыңғы қасы дөңгеленіп келген түрлерінің аттары да әртүрлі: алды-арты жалпақ, дөңгелек ер – қалшеке ер, алдыңғы қасы дөңгеленген, арты жалпақша келген ер – қаптал ер;
• ердің алдыңғы қасының әшекейленуіне қарай: алдыңғы қасы биік, үшкірленіп тік келген, сүйекпен қапталғаны – ақбас ер, алдыңғы қасы жалпақтау әрі сүйекпен әшекейленгені – сарықасқа ер, алдыңғы, артқы қасына бірдей сүйек шабылған, маңдайы күмістелгені – бітеу ер деп ажыратылады. Ертеде Түркістанда жылқының сауыр терісінен ерекше тәсілмен жасалған көк түске боялған көксауыр терімен алдыңғы қастың қапталуына орай көкбас ер немесе көнбас ер деп аталғандары қымбат бағаланған.

Жабдықталу сипатына қарай қазақ ерлері әйел ері, еркек ері, бәйге атының ері, бала ер, асау ері, көкпар ері деп жіктеледі. Яғни бұл жіктеу ердің белгілі мақсатқа лайықталып жасалғандығына байланысты. Көкпар тартуға арналған ердің өзіндік қолданыстық қажеттілікке үйлестірілген жақтары болады. Еркектерге арналған ердің қаңқасы ықшам, сүйегі жеңіл, бөлшектері жұқа, мықты, берік, атқа қонымды, әшекейі аз, ықшам болады. Қыз-келіншектерге арналған ерлер алтынмен апталып, күміспен күптеліп безендіріледі, асыл тас маржандардан көз қондырылып, айыл-тұрманы түгелдей үзбелі, құймалы, шытыралы келеді.

Ер түрлері

Ер-тұрманның жалпы пошымы және жасалу технологиясына қарай негізгі төрт түрге жіктейді: ойма ер, құранды ер, қазақ ері, шошақбас ер. Ердің ат арқасына ыңғайлылығы, ықшамдылығы, жеңілдігі, мықтылығы, орнықтылығы, әрине, адамға жайлылығы, әрі әсемділігі оның сапалылығының ең басты көрсеткіші болды. Алдыңғы, артқы қас, екі қаптал, бел ағаш деп аталатын бес бөлшек ағаштан ойылып жасалған ер ойма ер немесе ойма қасты ер деп аталады.

• Шошақбас ер – сүйегі әдемі шабылған, былғарымен қапталған, алдыңғы қасы жіңішке, ұзын және аздап алға қарай еңкіштеу, құстұмсықтанып үшкірленіп, ал артқы жағы аздап көтеріңкі, арқалықсыз, жартылай шеңберленіп бітетін, өте жеңіл ер түрі. Мұндай ер түрі Жамбыл облысының оңтүстік-шығысы мен Алматы облысының оңтүстігін мекендейтін қазақтар арасында көп тараған. Шошақбас ерді 4-5 бөлек қайың, қарағаш немесе емен сияқты берік ағаш кесінділерінен шауып құрайды. Ердің жеке тұстарын бір-бірімен шеге арқылы ұстатады. Қасының айнала шеттерін күміс және жез сияқты металдармен көмкереді немесе сүйекпен не болмаса мүйізбен сәндейді. Үстіне былғарыдан немесе киізден көпшік шегеленеді. Қарағаштан тұтас шабу үшін алдымен ағашты бірнеше күн суға салып жібітіп алған соң балтамен шауып, шотпен өңдеп, тұзды суға қайнатады. Содан кейін көлеңкеге қойып кептіріп, түйе көнімен қаптайды.
• Құранды ер көбінесе Оңтүстік Қазақстанда, Қарағанды облысының шығыс жағы мен Ақмола, Қостанай және Алматы облысының оңтүстік аймағында кездеседі. Құранды ер 18-22 бөлек ағаш кесінділерінен құралып жасалады. Құранды ер жасау үшін терек, жиде, тал сияқты жұмсақ ағаштар қолданылады және желім де тез сіңіп, жақсы ұстасады. Құранды ер бөлшектерінің өзіне тән атаулары болады: алдыңғы қастың негізі болып табылатын оқпан екі бөлек ағаштан құралады да, қастың оң жақ, сол жақ беттерін құрайды. Оқпанның арт жағынан жапсырылып екі бетті біріктіретін бөлігін желкебасар десе, алдыңғы қастың бүркіт қабақтанған екі айыр басын қас, артқы қасын керсен дейді. Оның ортасы бір бөлек шабылады да, екі шетіне қанат деп аталатын қосымша қондырғылар желімделеді. Екі қасты қапталдармен ұштастыру үшін ердің екі жағынан ұзыншақтау қоспа ағаш қиыстырылады. Ердің үстін жауып тұратын бөлігін ортанбел ағаш деп атайды. Алдыңғы қастың түбінен, қаптал басының үстіңгі жағынан кепіл ағаштар жапсырылады, ал қас пен қапталдың аралығынан тіреуіштер қойылады. Ердің мұндай бөлшектерін бір-бірімен біріктіру үшін олардың астасатын жерлерін алдын ала тегістеп алып, бірнеше қайтара желім жағып кептіреді. Желімделген бөлшектер әбден кепкенше ауыр нәрсемен бастырып немесе арнаулы қысқашпен қыстырып қояды. Ердің негізгі сүйегі әбден кепкеннен кейін оған түгелдей тарамыс талшықтары араластырылған желім үш қайтара жағылады. Желімге кендір шүйкесін араластырып ердің ағашын қаптай бекітуді кей жерде "пайлау", кейбір өңірде "сіңірлеу" деп атайды. Әрбір желім қабаты көлеңке жерде, ал, қыста жылы үйде кептіріледі. Себебі жарылғыш болады деп күн көзіне шығармайды, қыста отқа жақындатпайды.
• Үйрекбас ер төрт бөлек қайың ағашынан шабылады, бір-бірімен шеге арқылы ұстатылып, сырты қалың былғарымен және киізбен қапталады. Бұл ердің басы "үйрек мойынданып" ілгері қарай иіле келген.
• Бұқар және қоқан ерлерінің төменгі бөлігіне екі жағынан төрт-төрттен шығыршық бекітіледі, бірінші жұп шығыршықтарға өмілдірік байланса, екінші жұпқа айыл, үшінші жұпқа екі қанжығабау, ең соңғы жұпқа яғни екі шығыршықты қайыс баумен қосып құйысқан байланады.
• Қазақ ері деп аталатын кең таралған ер түрінің алдыңғы қасы қалың, доғаша иілген, сүйегі ауыр, ердің сырты түгелдей көңмен қапталған, оның сыртынан күміс шытыралар шауып әшекейленген. Алдыңғы қастың дәл ортасына түрлі (қызыл, көк, кейде сары) түсті шыныдан үлкен көз орнатылады. Мұндай ерлердің жабдықтары күміс, алтын жалатып жасалғандықтан, салмағы да ауыр болады.
• Бәйге ер өте ықшам, жинақы, бүтін ағаштан ойылып, жеңіл бәйгеге шабуға арналып жасалады.
• Жауыр аттарға ерттелетін тоқымсыз қапталдығындағы киізі қалың ер түрін Талас өңіріндегі қазақтар желқом ер деп атаса, Көкшетауда бір салар, Ақмолада айыр ер, Қызылордада айырқом, Алматы өңірінде жалпоз деп атайды. Ердің өгізге салуға арналған, алды-арты биік сүйемелі, бала мінетін ашамай, көліктің арқасына салатын ершік деген бірнеше түрлері бар. Ершікті Қостанай қазақтарында жапал деп, кей жерлерде ыңыршақ деп атайды. Ердің құрамдас бөліктері ер қаңқасын құрастырушы екі қаптал, ортан, белағаш деп аталатын ағаш бөлшектерден тұрады. Ерді құрастырып тұрған ағаш бөлшектерін ер сүйегі немесе ер қаңқасы деп атайды.

Қазақ шеберлері ұлға немесе қызға арнап ашамай ер жасаған. Ұл баланы үш-төрт жастан бастап атқа мінуге үйреткен. Ашамай ер аса күрделі болмаған, ердің алдыңғы қасымен артқы қасы екі айыр, биік етіп жасалып, екі ұшында тесігі болған. Баланы ерге отырғызғанда сол тесіктен таяқша өткізіп, ат үстіндегі баланы мықтап ұстатады, аяғын үзеңгі қапқа кигізеді.

Ер сүйегін, ердің соқа басын құрайтын бөліктер

Ер сүйегін, ердің соқа басын құрайтын бөліктер: қаптал – аттың қапталына үйлестіріліп жасаған, ердің екі қасына бекітілген қайқылау шабылған ағаш; қас – ердің алдыңғы басы мен арт жағы; кісілік – ердің артқы қасы, отыратын жалпақ жері; керсен – ердің дөңгеленіп келген жалпақтау "артқы қасы". Халықтық жіктеу бойынша мұндай ердің артқы қасы жоқ деп есептелінеді. Оның артқы тұсының керсен деп аталуы да сондықтан. Оқпан – оң жақ беті, сол жақ беті деп аталатын екі бөлек ағаштан құралатын алдыңғы қастың негізі; желкебасар – оқпанның арт жағынан қапсырылып келіп, қастың екі жақ бетін біріктіретін тұтас ағаш; арқалық – ердің екі қасын, қапталын қосып тұратын белағаш, белағашты кей жерлерде арқалық, орта ағаш деп те атайды; қанат – ердің екі қасын қапталдармен ұштастыратын сына тәрізді қосымша қондырма ағаш (артқы дөңгелек қастың екі жағына желімделетін қондырманы да қанат деп атайды); қас етегі – екі қастың қапталдықпен ұласатын шеті; кепілағаш – алдыңғы қастың екі бетіне жиектете қаптал басының үстіне жапсырылатын жұқа ағаш; тіреуіш – артқы қас пен қапталдың екі аралығына қойылатын ағаш қиықша; ердің кірісі – сүйегі бірнеше, бестен жиырмаға дейін бөлшектерден тұратын құранды ердің бөлшектерінің өзара қиысып, жымдасып кірігуі; ердің басы – алдыңғы қастың үшкір немесе томпақтау ұшы.
Бағзы заманнан ер қанаты саналған атының ер-тұрманын сәндеп міну орын алған. Бір қарағанда, әшекейдің дені әйел адамға арналып жасалатын сияқты көрінгенімен, іс жүзінде ер әшекейлері саны мен сапасы жағынан әйел әшекейінен әлдеқайда асып түсіп жатады.

Ерге ағаш таңдау

Ердің салмағы, берік, төзімді болуына ерекше мән берілетіндіктен, ерші ағаш түрлеріне, оның жынысына қатты көңіл бөліп, дайындаудың мерзімі мен ағашты кептіру жолдарын жетік меңгерген. Ер жасауға қайың ағаш, терек, емен, балқарағай, самырсын, кейде ырғай, қарағаштың түбірі қолданылған. Ағаштың безсіз, түзу бөлігін ердің қапталы мен белағашына, қайыңның бұтағы салаланған ашасын ердің қасына лайық деп таңдап алады. Ерге ағаш таңдауда ағаштың табиғи үйлесімі мен бұйрасын, безі аз, шұбарларын іріктеп алып, одан ердің қасын ойып жасаған. Мұндай ер көрікті, әрі бағалы саналған. Қазақстанның солтүстік аудандарында ердің ағашын өсімдік майымен майлап, реңдеген.

Ер шабу

Ерді ағаш кесіндісінен тұтас шабу немесе әр бөлігін жеке шауып құрастырып жасайтын екі тәсіл бар. Алдыңғы қасқа ағаштың айыр тұсын, екі қапталы мен артқы қасына әжептәуір жуан ағаш кесіндісі қолданылады. Ердің орта ағашын, көбіне екі қапталдың ортасынан шауып шығарады. Ал қапталға арналған ағаш жіңішкелеу болса, онда орта ағашты бөлек шауып алып қиыстырады. Жас ағаштың тесік тесетін, салмақ түсетін жерінде без, бұтақ болмағаны абзал. Ерге лайық деп танылған қайың кесіндісінің қабығын аршып кептіреді немесе шірімеген қайың түптері кездессе, оны топырағынан арылтып, арамен кесіп, қас шығатын жерлерін таңдап алады. Біраз уақыт жел қағып, дегдігеннен кейін дайындалған кесінділердің барлығын балтамен немесе шотпен байыппен ойып жеңілдетіп алып тағы да кептіреді. Ер бөлшектері шабылып болып, тек өңдеу жұмыстары қалғанда тұзды суға қайнатып алып көлеңкеде кептіреді. Тұзды суда қайнатылған ағаш еш уақытта қаңсып жарылмайды. Ердің барлық бөлшектері өңделіп дайын болған соң, оларды арнайы қалыпқа салып қиыстырады да, қас етектері мен қапталдарының астасатын тұстарын қуысқұлақпен тесіп шегелейді. Шегені, әдетте қаңылтырдан немесе жезден түтікше тәріздендіріп тойтарма етіп жасайды. Шауып шығару әдісімен негізінен шошақбас ерлер дайындалған.

Ер қосу

Әйел ері. (Ағаш, металл, тері, ақық. XIX ғ.) ҚР ҰМ-ның көрме залынан.

Ер бөлшектерін бөлек-бөлек дайындап алып, оларды жонып, қырнап бір-бірімен қиюластыру, құрастыру. Ағаш бөліктерін құрастыру, қосу тәсілімен жасалатын құранды ер 18-20 бөлек ағаш кесінділерінен құрастырылады. Мұндай ер түрін жасау Қазақстанның оңтүстік аймағында жақсы дамыған. Ердің сапасын арттыру, әрі ұзақ қолданысқа төзімді болуы үшін желімделген ер қаңқасы әбден кепкеннен кейін, оған тарамыс талшықтары араластырылған "қара желімді" үш қайтара жағып, жылы күндері көлеңкеде кептіреді. Оның сыртын қайың қабығымен тоздайды немесе түйе көнімен қаптайды, яғни кендір шүйкесін немесе тарамыс талшықтарын желімге араластырып жасайды.

Шабылып құрастырылып дайын болған ер-тұрман жабдығымен, ердің қасының әшекейленуімен қолданыстың мәніне (кімге арналған, оның әлеуметтік дәрежесі) қарай ерекшеленеді. Ерлерге арналған ер сүйегі әйел еріне қарағанда жеңіл, күміс әшекейлері де шағын болып келеді. Әйел ерінің алдыңғы, артқы қастары тұтасымен шабылған темірмен қапталып, бетіне өткір бізбен жануарлар бейнесі, өрнек, геометриялық фигуралар және гүл өрнектерді ойып салынады.

Этнографиялық экспедиция барысында дерек берген Моңғолиядағы Баян Өлгий өлкесінің тұрғыны Даниял Шікейұлы ақсақалдың айтуына қарағанда, ердің бөлшектерін дайындап алғаннан кейін таспалап қосар алдында ерші ердің аттығын өзінің бетіне төсейді. Егер адамның беті аттыққа тимей тұрса ердің дұрыс жасалғаны.

Арқаның ершілері ертеде ерді арнайы ағаш қалыпқа салып тексерген. Қазақ ершілері ер сүйегін тұтас ағаштан шауып, оның құрамдас бөліктерін бекітуге, әшекейлеуге тоздау, көңдеу, желімдеу, бедерлеу, сүйектеу, күмістеу, алтындау т.б. тәрізді тәсілдерді қолданады.

Қосылып дайын болған ердің де сыр-сымбаты оның жасалу шеберлігіне байланысты ерекшеленеді. Ердің жақсы-жаманы атқа салғанда білінеді.

Сән-салтанат үшін мінетін бір салар ерлер әйелдерге, сұлтан, би, батырлар мен сал-серілерге алтын-күміспен әшекейленіп, асыл тастармен әсем безендіріліп жасалған. Баланың және жорға, жүйріктің ері жеңіл әрі кішкене келеді. Алтын, күміс сияқты бағалы металдармен аптап, қаптап, қымбат тастардан көз салып жасаған алтын ер, күміс ер сияқты ер-тұрманның түрлері қымбатқа бағаланған.

Ер өлшемі

Ер бөлшектерінің кең таралған орташа өлшемі: ердің қапталының ұзындығы екі қарыс жарым, ені сынық сүйем, қалыңдығы екі елі шамасында болып келеді. Алдыңғы қастың ашасы артқы қасқа қарағанда сәл алшақтау. Ер қандай үлгіде жасалса да, ер қосушылар дәстүрлі өлшемге сүйенеді: алдыңғы қастың көлденеңі бір сүйем, артқы қастың көлденеңі кере қарыс, алдыңғы қас пен артқы қастың арасы, яғни адам отыратын жер – шынтақ пен қолдың басына тең болады. Қапталдың ұзындығы екі-үш қарыс (әйелдің ерін екі қарыс бір тұтам), қапталдың алды үш елі, арты төрт елі, оқпанның ішкі жағы (кеңдігі) бір еліден үлкен болады. Дегенмен ердің өлшемі оны салатын аттың тұқымына, бітіміне және ерді тұтынушының бітіміне лайықталып үлкенді-кішілі етіп жасалады. Әйел адамға арналған ердің қапталы еркектің еріне қарағанда ұзындау болады.

Ерге қатысты қалыптасқан ырымдар

Дәстүрлі ортада ерге қатысты қалыптасқан ырымдар көп. Мысалы, ерді үйге қойғанда алдыңғы қасын іргеге қаратпай, ішке қаратып қояды. Мұның себебі ерді теріс қаратып қою және теріс салу – тұлдау жосынында орындалатындығына байланысты. Яғни жаман ырымға баланады. Сонымен бірге жинаулы тұрған ерге мінуге болмайды. Өйткені иесі жаяу қалады-мыс. Бірнеше ерді жинағанда бірінің үстіне бірін тізіп жинап қояды. Ер-тұрманды аттамайды және жастанбайды. Өйткені ер-тұрманды тек жаугершілікте ғана жастанады. Бейбіт кезеңде жастану жамандыққа бастау деп есептелінді.

Әдебиеттер тізімі

• Тәжімұратов Ә. Шебердің қолы ортақ. Алматы: Қазақстан, 1977;
• Мұқанов С. Халық мұрасы (тарихи-этнографиялық шолу). Таңдамалы шығармалар. ХV том. Алматы: Жазушы, 1979;
• Хозяйство казахов на рубеже ХIХ-ХХ веков: Материалы к историко-этнографическому атласу. Алма-Ата: Наука, 1980;
• Арғынбаев Х. Қазақ халқының қолөнері. Алматы: Өнер, 1987;
• Бабалықұлы Ж. Ер тоқым. Ер қанаты. Жинақ. Құраст.: Ж.Аупбаев. Алматы: Қайнар, 1987. 259-278 бб.;
• Шойбеков Р.Н. Қазақ зергерлік өнерінің сөздігі. Алматы: Ғылым, 1991;
• Нүркеұлы Қ. Ұлттық мирас – ата мұра. Өлгий. 1991;
• Базарбеков Ә. Қазақ тіліндегі ат әбзелдеріне байланысты атаулар Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясы. Проф. Б. Әбілқасымовтың 70 жылдық мерейтойына арналған ХҒТК материалдары. Алматы, 2001. 266-269-бб.;
• Нарманов А. Қазақ тіліндегі ерге байланысты кейбір атаулар. Көркем әдебиет тілінің өзекті мәселелері. «С.М. Исаев оқулары» аясында ұйымдастырылған ХҒТК материалдары. 2003. 78-80-бб.;
• Kun Péter. Szelek szárnyán. A sztyeppei nomádok lovas-kultúrája. Arkadas, 2003;
• Шоқпарұлы Д. Теріден жасалатын бұйымдарды құрастыру технологиясы. Алматы: Кітап 2005;
• Шоқпарұлы Д., Дәркембайұлы Д. Қазақтың қолданбалы өнері. Алматы: Алматыкітап, 2007;
• Carole Ferret. Une civilisation du cheval. Les usages de l’équide de la steppe a la taïga. Paris: Belin, 2009.